Građanski roman B. Pekića-1 deo

Građanski roman Borislava Pekića © Mihajlo Pantić
za II deo vidi

„Ali, kada su velike strasti
marile za male obzire?”
Arsenije Njegovan

Pekić je sveobuhvatan. I to nije tek retorička figura. U koju god njegovu knjigu da pogledamo – a naročito onda kada taj pogled preselimo na ceo piščev opus – videćemo težnju ka sveobuhvatnošću, potrebu da se književnom imaginacijom opsegne ljudska egzistencija u što više vidova i naročto više različitih načina.

I mada sveobuhvatnost može biti i ovakva i onakva, jer je kao poetička himera, kao poriv što sili jezik da pređe granice samoga sebe, eo ipso, sveobuhvatna, ona je kod Pekića pre svega temporalna. Sveobuhvatnost kod Pekića znači istovremenost prošlosti, sadašnjosti i budućnosti u pripovednom okviru.

Što se, mada ne obavezno, može povezati sa istinom koja nam pođednako dolazi iz evropske i srpske epske pripovedne tradicije: čoveku je uvek isto, ma u kom vremenu da se nalazi, i svaka nova priča nije ništa drugo nego novi, nedogođeni modalitet te istosti, svejedno da li je, baš kao u Pekićevim knjigama, reč o minulim, pa oživljenim mitovima, o paklu moderne istorije ili o apokaliptičnosti i antiutopiji dalekog futura.

Borislav Pekić je, kao pisac, o čemu smo već pisali, imao više lica, i svako od njih suočavalo se sa drukčijim, a istim likom sveta, počev od replika na Bibliju i drevne mitove (na primer: Vreme čuda, Uspenje i sinovrat Ikara Gubelkijana, Zlatno runo), preko priča o bližoj prošlosti i savremenosti (Odbrana i poslednji dani, Hodočašće Arsenija Njegovana, Besnilo), do fikcija smeštenih u buduće vreme (Atlantida, 1999).

Pa ipak, jedno od tih fiktivnih, pripovedno-protejskih lica, bilo je najbliže piščevom stvarnom licu. Nije teško odgonetnuti da je po sredi upravo lice koje bismo mogli nazvati građanskim, u onom obimu pojma koji obuhvata kategorije tradicije, intelektualnosti, etičnosti, tolerancije, ironije i cinizma.

Ovakva tvrdnja, nimalo teško dokaziva, prebaciće nas na interpretativno nešto neizvesniji teren, na čitanje onoga dela koje se, mestom u piščevom opusu, i načinom na koji je umetnički realizovano, može smatrati po mnogo čemu indikativnim, kako za samog Borislava Pekića, tako i za jedan tok srpske pripovedne proze novoga doba.

Evo odmah te (hipo)teze, nešto zaoštreno izrečene, koju valja početi dokazivati bez pretenzija na definitivnost završnog suda. Posmatrano u književnoistorijskom kontekstu, reklo bi se da je roman Hodočašće Arsenija Njegovana (1970) prvi pravi, celovit, umetnički zaokružen građanski roman u srpskoj književnosti.

Dok u XIX veku, izuzimajuci umetnički ne naročito ubedljive, ali inicijalno vrlo značajne romaneskne pokušaje Jakova Ignjatovića, i ništa više posle toga, nemamo roman ni nalik građanskom, prva polovina XX veka donela je nekoliko ostvarenja za koja se može reći da su po poreklu i po temi eminentno građanska, ali na ovaj ili onaj način umetnički disproporcionalna, mislimo pre svega na višak poetički anahronih konvencija, na neizdiferenciranost slike sveta, a i na manjak poetičke i formalne samorefleksije.

Odmah dodajmo da pod pojmom građanski ovde ne podrazumevamo samo tematsku dimenziju dela (mada ona uveliko opredeljuje suštinu tog pojma, budući da građanski roman slika građanski svet), nego na onu homologiju ili ekvivalenciju, znanu iz hegelovske i lukačevske teorijske misli, između građanske epohe i romana koji je reprezentativna književna forma te epohe.

Roman samo u toj epohi može nastati i belodano nastaje, u njegovoj formi epoha kristalizuje sopstveni smisao (ili, provokativnije, besmisao), i, na piščeva usta, prelazi prag samoizricanja. „Roman je specifičan literarni oblik građanskog razdoblja” – kaže Teodor Adorno.

U svojoj dvovekovnoj istoriji srpski roman je, saglasno sporijem konstituisanju građanskog modela kulture, što je, naravno, polje istraživanja sociologije književnosti, sporo, i sa velikim odocnjenjem dosezao nivo i način pripovedanja svojstven evropskom kontekstu.

Građanski roman u Srba ostao je neprofilisan kako zbog izostanka izrazitijeg uticaja slabašne i nedovršene građanske kulture, tako i zbog delovanja usmeno-epskog tipa tradicije koji određuje centralni tok pripovedanja u XIX, a znatnim delom i u XX veku, što je za poetičku evoluciju same romaneskne forme svakako značajnije.

U knjizi Posleratna srpska književnost 1945 – 1970 Predrag Palavestra će oprezno ustvrditi da je Pekićev roman Hodočašće Arsenija Njegovana „jedan od prvih autentičnih gradskih i građanskih romana u posleratnoj književnosti”. Oprez je razumljiv sve dokle ne preispitamo ključna svojstva onih romana koji su, pre Pekićevog, označeni kao „građanski”.

Bez obzira na to što urbani prostor postaje ključna pozornica priča u apsolutnoj većini proznih dela od Milutina Uskokovića naovamo, valja zapaziti da se u njima uglavnom pripoveda iz ugla dolaska junaka u grad, i njegovog snalaženja u novim okolnostima:

ta penetrativna perspektiva, to „osvajanje grada”, ostaće izrazita konvencija srpske proze realističkog toka sve do 80-ih godina XX veka, zaključno sa piscima „proze novog stila”, tačnije, sve do pojave postmodernističkih poetika u kojima se urbanost uzima kao prirodna zadatost, a ne kao usvojeno ili osvojeno stanje, to jest, sasvim precizno, uzima se kao usud egzistencije.

Iz toga ugla posmatrano vidi se da roman Hodočašće Arsenija Njegovana ima i veoma važan generativni značaj za prozu koja je usledila posle njega. Sledeći retke impluse, bolje reći, najave pripovedanja karakterističnih građanskih priča, kakve su na primer one u danas već sasvim skrajnutom romanu Dušana Matića i Aleksandra Vuča Gluho doba (1940), a delom i u Gospođici (1945) Ive Andrića u kojoj se takođe raspreda jedna naročita „filozofija posedovanja”.

Pekić je Hodočašćem Arsenija Njegovana uistinu ustanovio srpski građanski roman kao oblik koji će umnogome postati reprezentativan za matičnu književnost, naročito onda kada taj oblik postane svojstven i drugim srpskim piscima, piščevim savremenicima, recimo Slobodanu Seleniću (Prijatelji sa Kosančićevog venca, Očevi i oci), Sveti Lukiću (Vodeni cvetovi, Freska na mansardi), ili Svetlani Velmar Janković (Lagum).

Tek, dakle, sa Arsenijem Njegovanom srpska književnost izlazi na vidik za koji se može reći da je u potpunosti saobražen konvenciji građanskog evropskog romana i u tematskom i poetičkom smislu. Naravno, uz jedan paradoks, sa kojim ćemo završiti naš tekst.

Na opisani način, znajući da je apodiktičnost kritičkog suda uvek rizičan posao, jer povlašćuje jedno, upravo posmatrano delo u odnosu na sva druga, moguće je Pekićev roman smestiti u širi, književnoistorijski kontekst. A to nipošto ne bi bilo moguće bez ispunjenja presudno važnog uslova, pomoću koga se neko književno delo selektuje, odnosno, kvalifikuje za raspravu o opštim, magistralnim kretanjima u kontekstu nacionalne književnosti.

Reč je, naravno, o ostvarenim estetskim vrednostima. Pekićevo pripovedanje te vrednosti realizuje na složen i slojevit način, utoliko složeniji i utoliko slojevitiji što njegove knjige, prema već utvrđenom aleksandrijskom obrascu jedna sa drugom intenzivno razgovaraju, to jest, nalaze se u vrlo živom, vrlo aktivnom odnosu uzajamnog razumevanja i podrazumevanja, proširivanja značenja i odgonetanja zadržanih smislova.

Ukratko rečeno, ono što je u jednoj knjizi nagovešteno, u drugoj će biti rasvetljeno, naizgled slučajna mimogredica iz jednog teksta postaće važno motivaciono čvorište drugog. Težeći sveobuhvatnosti kao svom prvom poetičkom vjeruju, Pekić je sopstveni opus video kao celinu, i tako ga je gradio, stvarajući fiktivni, paralelni svet u stvarnom svetu, možda baš, po analogiji, onako kako je njegov junak Arsenije Njegovan svoje kuće video kao sistem na kojem mu počiva vizija sveta.

U tako zamišljenom i tako realizovanom piščevom opusu roman Hodočašće Arsenija Njegovana zauzima povlašćeno mesto već i samom činjenicom da se u njemu, u formi ekspozicije, ili vrlo razvijene epizode, zapravo začinje povest o rodoslovnom stablu Njegovan–Turjaških, koja će, potom, biti opširno razvijena u sedmotomnom Zlatnom runu, a čime će srpska književnost, da zakratko opet iskoračimo u evropski kontekst, sa izvesnim zakašnjenjem dobiti građansku genealošku sagu visokog umetničkog ranga. (Prvo porodično stablo Njegovana nalazimo upravo na kraju Hodočašća.)

Označavajući svoj roman kao portret, čime se nedvosmisleno uključuje u tradiciju građanskog romana-lika, donoseći ga u sebi svojstvenoj formi pronađenog i priređenog rukopisa, Borislav Pekić u Hodočašću Arsenija Njegovana sa jedne strane slika groteskno tragični nesporazum svoga junaka sa svetom (što je vajkadašnji pokretač svake priče), a sa druge otvara svoju sagu.

U svetlu te sage, dakle, sa nalogom tražene, poetički imperativne sveobuhvatnosti, gledan iz perspektive njenog kraja, a ne početka, roman Hodočašće Arsenija Njegovana u stvari je vrlo razvijena digresija Zlatnog runa. I to, dosledno pekićevski, digresija koja traži netipično u tipičnom, paradoks i obrt sa crnohumornim efektom.

Arsenije Njegovan, mada je po svemu tipični Njegovan, opsednut imanjem kao bivanjem – za Njegovane je, podsetimo se, postojanje moguće jedino kroz posedovanje, biti znači imati, raspolagati nečim znači osvedočavati se u jastvu – za sebe neprestano, refrenski ponavlja da on i nije tipični Njegovan, da je nekako mimo i iznad roda kojem inače po svemu pripada, po krvi, po staležu, po karakteru, po sudbini, po biografiji, po poroku, što možda sve nije sinonim, ali sinonimično jeste.

To traženje nijanse u gotovo potpunoj polaznoj podudarnosti razvija Pekić dok slika likove Zlatnog runa, uključujući i proširenu epizodu sa Arsenijem Njegovanom.

Reći da su ti likovi gotovo podudarni znači misliti da oni ipak nisu sasvim isti, i to uočavanje milimikronskih odstupanja od genetskog arhiobrasca, to otkrivanje individualno netipičnog u opštoj tipičnosti, ta una piccola differenza, ta razlika u istosti pokreće priču, jer je svaki lik nosi na svoj način, sa svojom ličnom, a opštom devijacijom koja, setimo se principa grčke tragedije, ni ne može imati drukčiji ishod nego tragičan, ili tragikomičan, baš kao u slučaju Arsenija Njegovana.
za II deo vidi