„Istočno“ srpsko pitanje

Stope u pesku, Službeni glasnik 2012, Copyright © Borislav Pekić 

’Istočno’ srpsko pitanje i gospođa Trevisan 

 „Srpsko pitanje“ – naslednik istočnog pitanja, koje je povijesno mučilo Evropu, ali uvek manje-više na srpsku i balkansku štetu, ima na Zapadu nesrećan publicitet. Tome doprinose i publicisti našeg porekla, koji su, čini se, povijest zaboravili, ili im više nije potrebna. Među njima je i gospođa Dessa Trevisan.

Ona je, u internacionalnom sustavu s gospodinom Richardom Bassettom, kao hronični saradnik Timesa – mada nije jasno zašto je za nekoliko rečenica školskog novinarstva nužna tolika intelektualna snaga – objavila, 6. marta 1990, esej pod apokaliptičnim naslovom „Old wounds reopen in Croatia as the Serbs demand arms“ („Stare su se rane otvorile zahtijevom Srba za oružjem“).

Ispitajmo sumarno značenje naslova s gledišta britanskog čitaoca. Bile su, izgleda, neke stare rane. Pošto se pominju Srbi i Hrvati, dosta je jasno da su rane – njihove, odnosno naše. Čije, međutim, ostavlja se nagađanju Engleza, čija je predstava o Balkanu povijesno dosta mutna. (Mutna je i naša, ali je naša i muka.)

Ono što je jasno jeste da su povijesne rane otvorili Srbi zahtevom za oružjem. Iz toga logično sledi pretpostavka da su oni i vinovnici onih alleged starih rana, ali neka to, za sada, ostane u oblasti nagađanja, koje Englezi vole, pa možda i klađenja, koje vole još više. I sve se to dogodilo posle „a 50.000 strong demonstration by Serbian nationalists in Croatia“ („demonstracije 50.000 srpskih nacionalista u Hrvatskoj“).
 Idući pasus glasi: „Vičući, dajte nam oružje, izgleda da su demonstranti namerni bili provocirati hrvatske vlasti, ali, unatoč nekoliko sati protestiranja, koje je otvaralo povijesne rane, redarstvo je ostalo pasivno.“ Politička mudrost, retka inače na Balkanu, pokazala se ovog puta mudrom, iako je to isto redarstvo još nedavno nekolicinu istih Srba hapsilo, a potom sudbenim putem sudilo, zbog krivičnog dela krivog pokreta ruke.


U svakom slučaju, opšte značenje ovog timskog remek-pasusa (Bassett/Trevisan) je, s gledišta britanskog čitaoca, jasno: Srbi opet prave gužvu. (Kad su je pravili 27. marta 1941. bila je poželjna, pa i pozdravljena kao „spasavanje duše“, i to u smutno vreme kad su mudri narodi spasavali zemlju, imperiju, kesu i kasu, iznad svega živote svojih građana, a najmudriji svoju neutralnost, kojom su branili i sve ostalo. Sad više nije poželjna. Shvatam, ali se više prema tome, kao moj otac, ne ravnam.)

„Srpska je zajednica živela na Petrovoj gori vekovima.“ Preludira i dalje dvojac (s kormilarom) Bassett/Trevisan. „Tokom Drugog svetskog rata bila je to partizanska tvrđava, boreći se protiv Hrvata koji su služili Pavelićevom pronacističkom režimu.“

Protiv Hrvata, dakle, koji su, u međuvremenu, prema gospodinu Tuđmanu, tekućem predsedniku Hrvatske demokratske zajednice – a on je, valjda, kao bivši partizanski general, obavešten – samo „slijedili povijesne težnje hrvatskog naroda“, uzimajući, razumije se, u dužan obzir tadašnje europske čimbenike, nota bene, Hitlera i Musolinija. (Da su nam Japanci bili susedi, morali bismo poštovati i egzistenciju Togoa.)

„Srbi tvrde da je više od 700.000 njihovih sunarodnika umrlo.“ Kad sam ovo pročitao, morao sam priznati da je gospođa Trevisan – njoj se obraćam, jer mi je gospodin Bassett, ma ko da je, savršeno irelevantan – uspela da me potpuno izbaci iz i povijesnog i umnog koncepta. Ja sam uobražavao da je pomor Srba počeo i završen pre nego što su, upravo tim pomorom primorani, neki od njih otišli u partizane.

Sad vidim da su pomoreni zato što su u partizanima bili, zato što su posle legalno izgubljenog rata ilegalno digli oružje (ono koje, đavo ih nosio, opet traže!). A onda vidim i nešto još bizarnije. Sve to Srbi rade zato što tvrde da je njih 700.000 umrlo. Naravno da je umrlo. Ili ti Srbi misle večno da žive? Nije, naime, ubijeno (killed). Ne, umrlo je. Šta sad, zapravo, Srbi hoće? Da pobede prirodu ili okolnost geografije?

Da nikad ne umru? Ili da ne budu ubijani zato što žive na izvesnom mestu? Verujem da i oni, ma koliko rasno tvrdoglavi, moraju pristati da umru jednom. Ono što im se, jamačno, nije svidelo, to je da pre božjeg roka budu usmrćeni. Ali sve se to iz ovog paradigmatičnog eseja ne vidi. Vidi se samo da je izvestan broj Srba umro pošto je bio u partizanima.

U idućem pasusu hvali se Hrvatska koja se obavezala (komunisti su pritom bili izvan sebe od oduševljenja!) na slobodne izbore u roku od dva meseca, dok je Srbija – u kojoj je 3. februara 1990, bez prisustva gospođe Trevisan u novinarskom koru, u centru Beograda, osnovana opoziciona Demokratska stranka – odbila pluralizam, što znači da vam se ja sad obraćam iz zatvora.

Idući pasus delikatno prebacuje Srbima, polumilionskim učesnicima (i saučesnicima) hrvatske državnosti, nedostatak volje da uđu u mnoge novoosnovane stranke Republike, od kojih nijedna, već svojim nazivom, to načelo ne dopušta. Jer su sve prvo hrvatske, a potom, ako što preostane, sve ostalo, demokratiju podrazumevajući. Idući pasus je, s gledišta logike, neutralan, pa je tako ostao i razuman.

Gospođa Trevisan Englezima saopštava da su demonstranti aklamirali gospodina Slobodana Miloševića, vođu srpskih komunista (za sada; sutra možda stranke drugog imena, ukoliko je neko posle čudesne transformacije hrvatskih i slovenačkih komunista, i dok se Front odluči u šta će se maskirati, preostalo). A onda kaže: „To je vodilo formiranju radikalno nacionalističke hrvatske partije, (HDZ) predvođene dr Franjom Tuđmanom.“

A ja sam, povijesno uvek žalosno slabo orijentiran, držao da je bilo obrnuto. Ja sam verovao gospodinu Tuđmanu da je stranku osnovao srazmerno davno, a ne, kako sugeriše gospođa Trevisan, tek od te strašne srpske noćne nedelje, koja zvuči kao „kristalna noć“, kada je dr Tuđmanu do svečane Osnivačke skupštine ostalo jedva nekoliko dana, i to apsolutno pogrešno hronološki raspoređenih. Jer dr Tuđman je Osnivačku skupštinu HDZ održao pre srpske Petrove gore. Kako je pri tom uspeo da bude od Srba za taj čin provociran nije rastumačeno.

Držim da je publicistička intervencija gospođe Trevisan u sindrom „vremena“ za dr Tuđmana uvredljiva. Iz nje logično proizlazi da Hrvati svoju prvu slobodarsku akciju zahvaljuju Srbima. U idućem pasusu uspostavlja se kompromisna ravnoteža između dr Tuđmana i gospodina Vuka Draškovića, lidera Srpske narodne obnove, oko aspiracija na teritoriju Bosne (Boznia), koja će zbog tog otimanja, a i zbog svega ostalog, verovatno, biti opet ponosna.

Pošto je naredna tri pasusa posvetila problemu dr Tuđmana kako da se od Pavelića distancira, a ostane rodoljub, gospođa Trevisan nam se opet vratila da nam poruči vrlo otvoreno i publicistički časno kako su srpski odnosi s Hrvatima pokvareni – inače su povijesno bili uvek besprekorni – posle njihove podrške Slovencima na njihovom (komunističkom) kongresu.

Od onda, prema članku, i opet zahvaljujući Srbima, hrvatski komunisti portretiraju svoj futurum u smislu politike zapadnoevropskih socijaldemokratskih stranaka, a sebe konačno vide kao Evropejce. Nas je gospođa Trevisan prepustila – čemu? Kojim „povijesnim čimbenicima“? I čemu je sebe prepustila? Kojim čimbenicima ličnim?