TAMO GDE LOZE PLAČU CLXXI deo

 

TAMO GDE LOZE PLAČU CLXXI deo, Službeni glasnik, Copyright © Borislav Pekić

31.

JAZONOVE VATRE (nastavak)

U istoriju ulaze najzad i Srbi. Iako po narodnoj tradiciji ratnici, mi smo jedini posednici Beograda koji smo ga, osim 1806, dobijali na poklon umesto na snagu. Sve do konačne predaje gradova, na jastučetu od svile, godine 1867. mi smo Beograd držali samo dva puta: s Dragutinom[1], od 1284. do 1319, i sa Stefanom Lazarevićem[2], od 1404. do 1427. I oba ga puta nismo dobili na mač nego kao feudalni dar ugarskih kraljeva. Od doseljavanja na Balkan do Predaje gradova 1867, Beograd je u srpskim rukama bio ukupno – pedeset osam godina.

Turci su tri puta bombardovali Beograd. 1440. pod Muratom[3], 1456. pod Mehmedom II Osvajačem[4] i 1521. pod Sulejmanom Veličanstvenim. Tek je te godine, 21. avgusta, razvijen crveno-žuti janičarski steg na Tvrđavi i Deferdar Mehmed Čelebija je mogao početi s inventarisanjem dragocenosti u Kuli. Srpsko stanovništvo nije inventarisano. One je jednostavno deportovano u okolinu Carigrada. Da je 1521. u ukolinu Carigrada preseljen Jerusalim, danas bi to bio jevrejski grad, ili bi u njemu jevrejski bio bar jedan kvart, a od našeg Beograda iz 1521. nije ostalo ništa do imena jedne šume.

Godine 1566. prolazi kroz Beograd dženaza Sulejmana Veličanstvenog. Beograd je tada vojni logor kroz koji ide svaki pohod na Evropu i svaki povratak na zimovanje, s mrazevima po kojima se Turčin ne bije. Ali je, istovremeno, internacionalno trgovačko središte, neka vrsta permanentnog grko-cincarskog, jermenskog, jevrejskog i dubrovačkog otvorenog sajma. Srba, na žalost, više nema. Oni ne učestvuju u skidanju kajmaka s turske pljačke. I u toj perspektivi postaje iseljenje srpskih građana iz Beograda, godine 1521, najkobnija narodna katastrofa od Kosova, i ono što je naše građanstvo držalo sto godina iza zapadnoevropskog.

Velikog turskog Šeher-Beograda nikad ne bi bilo da 1541. nije osvojen Budim i granica Otomanije pomaknuta daleko na sever. Ali koliki je on i kakav bio, nikad nećemo saznati. Neki pisci tvrde da je na osmanskom vrhuncu imao 100.000, drugi samo 50.000 žitelja. Govori se o njegovih 17.000, ali i o njegovih 10.000 kuća za stanovanje. Broj džamija, amama, bazara, bezistana, konaka, hanova i palata u stalnom je mesečarskom pokretu. Čas je veliki kao Nirnberg, čas veći i od Budima. Istovremeno je i najveća turska palanka i drugi grad Carevine. Istorija i mit u njemu su podjednako na svom.

U vreme Bečkog rata, avgusta 1688, Austrijanci osvajaju Beograd, koji Turci u napuštanju pale. Oktobra 1690, osvajaju ga Turci, a pale Austrijanci. Srbi u međuvremenu jedu jedni druge u onome što na platnima naših romantičara gledamo kao Veliku Seobu Srbalja.

Godine 1717, kad su Austrijanci, pod Evgenijem Savojskim[5], osvojili Beograd da ga drže do 1739, i u novom ratu vrate Turcima, građani su stanovali u 316 kuća od 1.290 zatečenih. U preko 900 stanovali su austrijski vojnici. Od 316 građanskih kuća, 39 je pripadalo srpskim porodicama. U 47 stanovali su Jevreji. U 29 Jermeni. Zatim je tu, od osmanskih vlasti privilegovana, moćna grko-cincarska kolonija. Naseljavaće se i nemačka sirotinja. Kome je onda, uistini, Beograd godine 1717. etnički pripadao?

Kad su 1739. ponovo zauzeli Beograd, Turci su u njemu zatekli 45 Jevreja i 8 Srba. Dobija se utisak da je Srba sve manje, ukoliko su na Balkanu i u Beogradu duže.

Sve do Ustanka i Karađorđevog[6] ulaska u grad, godine 1806, za pun vek dakle, istorija Beograda, osim čume, požara i nabijanja na kolac, ne beleži ništa što bi normalan čovek trebalo da zna. A onda je i nama svanula mračna balkanska noć. 1830, u godini Hatišerifa, upaljeno je prvih deset opštinskih uličnih fenjera. Očekivalo bi se da ih 1846. ima bar tri puta više. Nije ih bilo. Nestalo je, u stvari, i onih prvih deset. A zatim je minula još jedna decenija dok 1856, ispred Opštinske kuće i na Terazijama, opet nisu "ubavo i čedno" sinula dva nova državna fenjera – filogenetski preci sablasnog osvetljenja koje i dan danji uživamo.

 

 

---

[1] Kralj Stefan Dragutin Nemanjić (1252–1316), sin Stefana Uroša I i Jelene Anžujske. Postao je 1276. godine kralj Srbije posle sukoba sa ocem. Dragutin je bio protiv očeve centralizacije države i zahtevao je vlast u jednoj od srpskih oblasti. Budući da mu otac nikako nije izlazio u susret, zaratio je sa njim i pobedio ga kod Gackog uz pomoć ugarske vojske. Dragutin je podelio državu na tri dela. Kraljica Jelena Anžujska je vladala oblastima: Zeta, Trebinje, Plav i Poibarje. Milutin, mlađi brat, vladao je južnim delom države, a Dragutin većim severnim delom. Stupio je u antivizantijsku koaliciju sa Karlom I Anžujskim, kraljem Sicilije. Nije dugo ostao na vlasti, odstupio je u korist brata Milutina.

[2] Despot Stefan Lazarević (1377–1427), Stevan Visoki, sin kneza Lazara Hrebeljanovića i knjeginje Milice. Smatra se jednim od najvećih srpskih vladara i vojskovođa, a njegova književna dela ga čine jednim od najvećih srpskih književnika u srednjem veku.

[3] Murat I (1319–1389), turski sultan, prvi osmanski osvajač na evropskom tlu. Godine 1362. formirao je prvi odred janičara od pretežno hrišćanske dece. Pljačkaški pohodi koje je Murat slao ka zapadu, pustošili su zemlju despota Uglješe Mrnjavčevića. Murat je pobeđen na reci Marici 1371. Za vreme vladavine Murata, svi hrišćani su smeli zadržati svoju veru, tradiciju i crkvene sudove, ali su morali sultanu da predaju desetinu. Nasledio ga je sin Bajazit odmah posle Kosovske bitke.

[4] Mehmed II Osvajač (1432–1481), sultan Otomanske imperije. Osvojio je Carigrad i time pokorio Vizantiju. Nastavio je osvajanje Azije a u Evropi je došao do Beograda. 

[5] Eugen Savojski (1663–1736), princ, austrijski vojskovođa i državnik.

[6] Karađorđe, Đorđe Petrović (1762–1817),  vođa Prvog srpskog ustanka (1804) protiv Otomanskog carstva i rodonačelnik loze Karađorđevića. Ubijen po naredbi Miloša Obrenovića.