Pekić politika i kultura I deo

 

Pekić politika i kultura I deo, Istraživački centar DS, @ Gojko Božović

 

          U decenijama posle Drugog svetskog rata Borislav Pekić je bio gotovo jedina institucija građanskog sveta u srpskom društvu. Takav status on nije stekao samo zato što drugih institucija građanskog sveta praktično nije bilo ili su one bile suviše zatomljene da bi mogle da daju javni glas od sebe, niti samo zato što je svoje ideje zastupao ne samo u slobodnom autorskom tekstu već i u neslobodnom, socijalističkom društvu, u kome je prešao put od zatvorenika do neželjenog sustanara, da bi, najzad, tuđinu spoznao svuda, i u izabranoj emigraciji i u zemlji svojih čitalaca.

          Do tog statusa Pekić nije došao ni samo zato što je njegova književnost, najvećim svojim delom, velika priča o građanskoj klasi, njenom postepenom uobličenju, dobima vitalnosti i potonjem istorijskom trajanju, na kraju i o padu pred mačem revolucije u „zatvorske karakteristike socijalističke slobode“. Pekićevo pripovedanje prati istorijski i društveni proces nastanka i propasti jednog sveta.

          U sudbini piščevih junaka prelamaju se zbivanja i značenja koja nadmašuju samo njihovu ulogu i njihovu delatnu moć, ali bez njihove konkretne sudbine i ta zbivanja i ta značenja bila bi apstrakcije bez ikakvog stvarnog sadržaja i ljudskog smisla. Godine o kojima govori Pekić, kako u svojim antropopejama, tako i u svojim romanesknim rekonstrukcijama one plesni koja je napala „građanski stale“ ne bi bile strašne, potresne i ispunjene prvorazrednom istorijskom građom, koju valja osmisliti, reanimirati i sagledati u celini istorijskog trajanja, da njihovi smrtni neprijatelji, piščevom ironijom prozvani skakavcima, nisu usmereni upravo na pojedinačne sudbine koje usred velikih istorijskih konfuzija ostaju bez nade u smisao i iskupljenje.

          Pripovedajući o kraju jednog sveta, Pekić predočava i spoljne, dakle, revolucionarne, i unutrašnje, dakle, imanentne, protivurečnosti, koje dovode do tog kraja. Slika postepenog propadanja i slika revolucionarnog nasilja ukrštaju se u Pekićevom pripovedanju o građanskom svetu i o njegovom kraju, oblikujući dramu nestanka jednog sveta i obezbeđujući punoću pripovednoj slici te drame.

          Ali Pekić nije samo uzbudljiv pisac, niti samo entuzijastični delatnik, u miru sa svojim uverenjima i postojan u njihovom reinterpretiranju, on je i esejista koji veoma prodorno promišlja poetiku sopstvene književnosti, ali i njene osnovne teme. Upravo u tom esejističkom mišljenju – vrlo konsekventnom, kojem ništa ne smeta, pa ni radoznala otvorenost i najraznovrsnije teme iz veoma raznolikih oblasti – ukazuje se Pekićeva zainteresovanost za kulturno-istorijsko preispitivanje sudbine građanskog sveta u njegovim razvojnim istorijskim fazama, ali i za odnos kulture i politike kao suštinski važan za razumevanje prirode politike i za definisanje uloge same kulture.

          Ako je u piščevim romanima i pripovetkama esejistička paradigma neobično razvijena, što njegovom pripovedanju daje karakter produbljene i erudicijske slike sveta, piščevi eseji su veoma često u najdubljem dijalogu sa temama njegove proze ili, pak, predstavljaju, u genezi Pekićevih žanrova, neophodnu pripremu za nastanak konkretnog proznog dela, jer se na taj način ispituju i proveravaju kao stvaralački postupak, tako i pripovedni potencijal izabrane teme. Smatrajući sebe piscem ideja, Pekić na prirodan način dolazi do eseja kao važnog žanra sopstvene književnosti.

          Odnos politike i kulture, iza koga se, po pravilu, pomalja slika građanskog sveta, kao i promišljanje podnošljivog oblika društvenog uređenja, Pekić razmatra u mnogim intervjuima, koji nimalo ne skrivaju svoju izvornu esejističku prirodu, potom u esejima na političke i socijalne teme skupljenim u knjizi Odmor od istorije, u tomovima knjige Pisma iz tuđine, kao i u velikom broju svojih autobiografskih i dnevničkih zapisa i fragmenata, od kojih su neki do nas dospeli iz piščeve zaostavštine.

O ovom odnosu se na veoma neposredan način, već zbog prirode same teme knjige, govori i u Godinama koje su pojeli skakavci, pogotovu u esejističkim delovima ove Pekićeve antropopeje koji oblikuju složenu pozadinu za uspostavljanje krhkog pamćenja na izgubljeno vreme jednog, autorovog života. Na drugoj strani, Pekićeve mladalačke Političke sveske svojim načelnim govorom o politici i ideologiji, o njihovim izvorima i velikim teorijskim i praktičnim akterima, kao i o ulozi politike u ljudskom životu pokazuju neprestano prisustvo politike kao teme u Pekićevom mišljenju i pisanju.

Razumevajući i spekulativne izvore politike i njenu delatnu stranu, Pekić razmatra istorijske i socijalne forme politike, verujući da se time otkriva važno polje za odgonetanje smisla ljudske sudbine. Ovakvo stanovište je posve očekivano od pisca zainteresovanog za ideje i za pripovedanje njihovih istorijskih materijalizacija.

Pekićevo razumevanje odnosa politike i kulture neodvojivo je od njegovih širih koncepcija istorije i civilizacije. Otuda je ovo razumevanje jednim važnim delom posledica piščevog razumevanja prirode materijalističke civilizacije. Polemišući u eseju „Socijalizam kao najviši stadijum kapitalizma“ sa stanovištima da je imperijalizam, kao što je učio Lenjin, najviši stadijum kapitalizma ili da je fašizam, kako su učili mnogo posle Lenjina, najviši stadijum kapitalizma, Pekić ukazuje na dublju vezu između socijalizma i kapitalizma.

Mada ova veza, na prvi pogled, može da deluje paradoksalno, jer upućuje na to da je socijalizam najviši stadijum kapitalizma, ona iz perspektive piščevog razumevanja materijalističke civilizacije, čiji su izrazi i kapitalizam i socijalizam, deluje veoma zasnovano: „to (su) dvoje lice i naličje jednog istog sistema civilizacije, sistema koji je baziran na materijalnom progresu, na tehnološkom napretku, na posedovanju i na svim kobnim elementima onog izbora materijalističke civilizacije koji je učinjen još davno u predistoriji ljudskog društva“. Materijalistička civilizacija, po svojoj prirodi, pokazuje se kao suviše jednostrana i sa stanovišta stvarnih čovekovih potreba nedovoljna, tako da i njeni politički izrazi nužno zahtevaju da budu osmišljeni i korigovani nekim dodatnim, ne-materijalističkim i ne-političkim sadržajem.