Pekićeva politička misao I deo, @ Saša Gajić

 

Pekićeva politička misao I deo, Istraživački centar DS, @ Saša Gajić

Institut za evropske studije, Beograd

Politička misao Borislava Pekića

Sažetak: Rad proučava političku misao poznatog srpskog književnika Borislava Pekića na osnovu građe posthumno objavljene u “Političkim sveskama”. Analizirajući Pekićeve ideje, uvide i komentare u ovom delu, autor ukazuje na analitičko-sintetičku i analošku metodologiju koju je primenjivao Pekić, kao i njene ukupne domete kako u kritici real-socijalističkog totalitarizma i razumevanja ideoloških i praktičnih uzroka koji su doveli do njega,  tako i na pokušaje Pekića da formuliše sopstvenu originalnu  političku doktrinu za koju je verovao da je u stanju da odmeni komunizam i otkloni mnoge društvene nedostatke koji su doprineli njegovom tadašnjem uspehu

Ključne reči: Borislav Pekić, “Političke sveske”; kritika totalitarizma, sintetičko-analitički i analoški metod.

“Političke sveske” Borislava Pekića, posthumno objavljene zalaganjem njegove supruge, Ljiljane Pekić, uprkos činjenici da se radi o nedovršenoj i nedorađenoj  građi pogleda na sferu političkog, odnosno kratkim komentarima ili tek tezama i skicama sistematskih teorijsko-praktičnih političkih ogleda, i pored svega toga, predstavlja  sasvim  dovoljan osnov za uvid  koji nam  otkriva našeg poznatog književnika ne samo kao umetnika sa političkim stavom, sklonog i političkom angažmanu, već i kao sasvim formiranog političkog mislioca u punom smislu te reči, i to još u vremenima koji prethode njegovoj književnoj afirmaciji, u periodu 1956–1959, tj. u vremenu nedugo nakon izdržane zatvorske kazne (1948-1953). Fragmenti sabrani u “Političke sveske” ukazuju da je Pekić nameravao da uobliči u sopstvenu političku filozofiju (kojoj je, nesumnjivo, ne samo ostao dosledan nakon tamnovanja, već mu je ono sasvim izvesno i učvrstilo ove stavove) u jednu knjigu koja bi obuhvatala i teorijske rasprave, ali i sadržavala svojevrsan politički program kao i konkretne, političko-taktičke mere kao putokaze Pekićeve vizije prevazilaženja ondašnjeg socrealističkog totalitarizma.

Samo kratak uvid u “Političke sveske” dovoljan je da se primeti da Pekićevu političku filozofiju krase sve odlike koje su kasnije proslavile i njegovu literaturu, a koje su odraz njegovog karaktera i talenta. Nekonformizam, spremnost da se ide kontra vladajuće struje i površnog mnjenja zarad istine, pa makar i po cenu lične žrtve, intelektualna pronicljivost i pozamašna erudicija, intuitivni i iskustveni pristup pomešan sa teorijski utemeljenim saznanjima, jasnoća izraza, sve su to Pekićeve osobine koje jasno i nedvosmisleno izviru iz “Političkih sveski”. Dodatan Pekićev kvalitet, vidljiv u njegovim političkim spisima, je što njegovi stavovi, uprkos činjenici da je bio lično izložen političkim progonima i represiji,  ne predstavljaju izraz njegovog ogorčenja i netrpeljivosti,  koji se  ne naziru ni u najmanjim tragovima. Pekić se, naprotiv, u svojim političkim ogledima odnosi prema totalitarnoj ideologiji i praksi kritički, ali bez ikakve mržnje ili strasti, učitavajući u svoje ideje tek onoliko emocija koliko je neophodno za slikovitost izražavanja, istančano, ubedljivo, sa tek blago ironičnim opaskama karakterističnim za visoku inteligenciju.

Uprkos njegovom primarnom nastojanju da sa pozicija intelektualnog poštenja raskrinka nedoličnu praksu onovremenog komunističkog totalitarizma, primetno je da u “kritičkom odstojanju prema poretku u kome je živeo i čiju je represivu prirodu na sebi iskusio”[1], Pekić nije upadao u zamku da nasuprot njemu nekritički usvaja suprotne političko-ideološke recepte, već da je, u skladu sa sopstvenim viđenjima, svim alternativama socrealističkog totalitarizma pristupao selektivno i eklektički. Štaviše, može se reći da je, kao što je u svojim žanrovskim romanima iz 80-tih godina (Besnilo, Atlantida, 1999) namerno, ali i u isto vreme vešto poštujući u najvećoj meri kanone datih književnih žanrova, originalnom sadržinom transcendirao njihove ograničene domete, dajući im pri tome za žanrovske autore nedostižnu dubinu i nov, svež i originalan smisao, na isti način pristupio postojećim ideološko-političkim idejama liberalne demokratije i svim drugim paradigmama u to vreme suprotstavljenih komunističkom totalitarizmu.

Osim toga, moglo bi se i primetiti  da je Pekićeva ideja o «aristokratskoj oligarhiji», o kojoj će kasnije više biti reči, samosvojan i eklektički produkt njegovog kritičkog odnosa prema dometima i praktičnoj primeni liberalne demokratije sa kojom se kasnije neposredno upoznao tokom svog života u Velikoj Britaniji, a  koja je svojom i duhovnom osrednjošću, ali i konkretnom manjkavošću da se odupre totalitarnim tendencijama i unutar i  naspram sebe, nije mogla da zadovolji duhovna pregnuća i vizije jednog stvaraoca, uprkos svih pozitivnih strana koji jedan parlamentarni demokratski poredak u sebi sadrži. Zato se Pekićevi političke ideje moraju posmatrati ne samo kao izraz njegovih uverenja naspram političke stvarnosti u kojoj je živeo i delovao, već i kao najdublji izraz njegovih duhovnih stremljenja i njihove refleksije na samog pisca, što je on u svojim brojnim iskazima eksplicitno stavljao do znanja.

Predominantni deo Pekićevih «Političkih spisa» bavi se poretkom totalitarnog socijalizma, i to sa različitih aspekata uz pomoć kojih je pokušavao da objasni i njegovu teorijsku i praktičnu stranu, te njihovu međusobnu vezu i odnošenje. U svim osvrtima na komunističku ideologiju i praksu, uočljivo je da Pekić, ponajviše usled svog prethodnog ličnog iskustva, u potpunosti lišen svih iluzija i boljki i spram ideologije i spram  političkog poretka nastalog na osnovu dela klasika naučnog socijalizma, Marksa i Engelsa, što je zaista vredno hvale, pogotovu u vreme kada su «Političke sveske» nastajale, a kada su i mnogi prvorazredni mislioci, pa čak i oni teorijsko, odnosno naučno uže usmereni na analizu komunističke teorije i prakse, pokazivali znatne slabosti, želeći da vide samo raskorake između marksističke teorije i njegovih «naopakih» otelotvorenja. Oni su pokušavali da, usled plemenitih ideala jednakosti i socijalne pravde, amnestiraju teorijske utemeljivače ove ideologije od totalitarne prakse koju su smatrali, manje ili više, za svojevrsno zastranjenje, aberaciju uslovljenu istorijskim, kulturnim ili real-političkim okolnostima koji su se konstituisale oko konkretne vlasti u rukama pobornika komunističke ideologije.

Pekić je tu bio decidan. Njegove, čak i samo parcijalne analize dela klasika marksizma, nesumnjivo pokazuju ne samo teorijske manjkavosti, protivurečnosti unutar marksističke ideologije i  «kontroverze» njenog  praktičnog ostvarenja (za koje je Pekić duboko verovao da je dobrim delom u suprotnosti sa istorijskom realnošću i samom ljudskom prirodom),  već i logičnost puta ostvarenja real-socijalizma koji je svoje ishodište, uprkos proklamovanim uzvišenim idealima, dobio u Gulagu. On zato ukazuje na primetan jaz između kratkoročnog i dugoročnog programa Marksovog ostvarenja besklasnog društva, od kojih je drugi uglavnom bio obuzet izmaštanim, uzvišenim idealima, dok je prvi u sklopu mera za preuzimanje svetske vlasti od strane proletera, podrazumevao i, sasvim to ozbiljno misleći,  potencirao sve one metode koje su u praksi stvaranja komunističkih država kao izraza «diktature proleterijata» svojski praktikovane.

[1] Nikola Milošević, Borislav Pekić kao politički mislilac, predgovor Političkih sveski, Stilos, Novi Sad, 2001, str.7