Pages

Thursday, November 03, 2022

Pekićeva politička misao II deo, @ Saša Gajić

 

Pekićeva politička misao II deo, Istraživački centar DS, @ Saša Gajić

 

Pekićevo intelektualno poštenje tako primećuje tri glavna svojstva prisutna u svim tekstovima Marksa, Engelsa i Lenjina:

«1) parcijalno ulaženje u problem – jer na kraju krajeva ne radi se o tome da li je ovaj ili onaj stav doktrine tačan ili ne, nego da li je ona integralno istinita, što će reći politički jednako moguća – sa nedovoljnim poznavanjem nauka na kojima se marksizam i temelji i najviše zadržava: političke istorije, ekonomije i sociologije

2) polemička pristrasnost, neprijateljsko otklanjanje a priori

3) cepidlačenje na pojedinostima bez uviđanja celine»[1]

Različitim povodima ili po različitim teorijskim pitanjima, Pekićevi komentari duboko zadiru unutar fenomena socijalističkog totalitarizma. Bandunška konferencija, Suecka kriza, revolucija u Mađarskoj, komentari na pisanja «Politike», proces dekolonizacije, problemi postrevolucionarnog tretiranja svojine, reforma školstva.... Sve su ovo teme i pojave koje podsticajno deluju na Pekićevu političku misao u svom punom zamahu, a koja stvara od komentara-fragmenata svojevrsni misaoni mozaik koji postepeno izrasta u sliku društveno-ekonomskog poretka kome je Pekić nadenuo ime «feudalni socijalizam».

Zašto feudalni? Zbog strogo uređenih odnosa vlasti i podanika, hijerarhijski ustrojenih, u kojima je proklamovanje prava navodnog klasnog oslobođenja zapravo pretvoreno u naveći  stepen potčinjenosti koji poznaje ljudska istorija, neuporedivo više nego u «klasičnom feudalizmu» koji se, uzgred, uopšte nije ni mešao u onu sferu ljudskog života koja je kasnije dobila epitet «privatnog». Sa druge strane, «feudalni» pridev služi i da demistifikuje modernističku, novotarsku prirodu kojom se kitila socijalistička ideologija a koja je, samo koristeći procese tehnološke modernizacije u strukturama društvenih odnosa koje je stvarala, u velikom broju slučajeva samo obnavljala, čak i u znatno gorem vidu, ne nove, već često sasvim drevne društvene odnose.

Način, a naročito lakoća sa kojom Pekić piše svoje fragmente i izvlači dalekosežne zaključke, pokazuje tesnu povezanost analitičkog i sintetičkog metodološkog pristupa uz pomoć koga je poznati pisac pristupao političkoj sferi. Sposobnost da se raščlane pojave, razaznaju uzroci i uticaji, pronicljivost za detalj, dar da se prepoznaju osnovni elementi, takt da se «uhvati» indikativni pojmovni aparat koji otkriva pozadinsku, prikrivenu suštinu, moć da se razdvoji faktičko od ideološkog, činjenica od predrasude, i to sve sa suptilnošću umetničkog talenta, otkrivaju nam analitičku stranu Pekićeve političke misli. Tako npr. Pekić, iako primećujući bitne razlike između sovjetskog i Titovog, jugoslovenskog socijalističkog modela, ni jednog ne pada u zabludu o izmenjenoj, netotalitarnoj prirodi Titovog režima, već sasvim precizno, analitički, uočava ne samo modifikacije i prirodu titoističke totalitarne mimikrije, već i njene posledice. Teorijski, analitički pristup evidentan je, i na filozofsko-političkoj ali i na jezičkoj ravni, u analizama ključnim Marksovih dela poput «Komunističkog manifesta.»[2]

Sposobnost pak za povezivanje  teorijskog i praktičnog, njihovog međusobno odnošenja i uslovljavanja, precizno sagledavanje dugoročnih procesa, paralela i ishodišta, kao i pokušaji izgradnje sopstvene političke filozofije i doktrine, sve to ukazuje na sintetičku dimenziju ideja sabranih u  «Političkim sveskama». Najslikovitiji primer sintetičke dimenzije njegove misli mogao bi da bude njegov svojevrsni teorijski zaključak o nužnim pretpostavkama totalitarizma, izveden iz brojnih teorijskih i praktičnih primera koji mu prethode, a koji socijalistički totalitarizam vide kroz sledeće pojave 1) izvođenje iz jedne ideje 2) uvođenje u činjenice budućnost 3) ideje se preobrću sredstvima propagande i kolektivne sugestije u ideal 4) fanatizovanje masa 5) ocrtavanje vizije 6) asketizam vođa 7) nedeljivost vlasti i centralizam 8) zakone koji sankcionišu samopostavljanje totaliteta.[3]

Dugi, jednako važan metodološki pristup široko zastupljen u Pekićevoj političkoj misli, a koji mu daje dodatnu, čak sociopolitičku širinu, jeste analoško-komparativni pristup. Velika većina njegovih komentara prosto vrvi od analogija i komparacija. One su ponajčešće istorijske prirode, ali ne manjka ni književnih poređenja pojedinih političara, pojedinaca ili celih društvenih slojeva, odnosno njihovih psihologija i sudbina, sa književnim likovima iz dela Balzaka, Zole ili Turgenjeva - sa Ruđinima, Nisenžanima i Votrenima savremenog doba, koja su ne samo plastična, već i veoma precizna. Sa druge strane, omiljene Pekićeve istorijske analogije tiču se poređenja dvadesetovekovnih revolucija sa socijalnim nemirima u rimskoj Republici (braća Grah) i posebno sa sudbinom i ishodištem francuske buržoaske revolucije i njenih glavnih aktera.

Uspešnost ovakvog pristupa naveo je Pekića na razmišljanje prvo o izgradnji koncepta «analoške političke istorije» (o čemu su sačuvane samo šture teze) «kao objašnjenja jednog političkog događaja drugim ili procesom svojstvenog kakvoj drugoj disciplini»[4] koja nam pomaže da se poima «monotonija ponavljanja složenih obrazaca života»[5],  a potom i na razvoj same analoške metode. Pekić je planirao rad na tome da analogija «od sredstva deskripcije preraste u sredstvo kreacije»[6] tako što «neće služiti samo stvaranju metaforičkih slika kao pomoćnih instrumenata za uviđanje jedne  političke istine, nego će biti sama ta istina, izražena jezikom drugog, prividno nezavisnog sistema činjenica.»[7]

Sledeća bitna stavka Pekićevih političkih ogleda jeste integralno shvatanje morala sa čijih se vrednosnih pozicija i vrši političko promišljanje, ali i planira političko delovanje. Deviza «Politika je javni moral. Moral je privatna politika»[8] prevazilazi nametnute poglede koji, sa s podelom društva na javnu i privatnu sferu, prostor morala guraju u isključivo privatnu sferu, zagovarajući razloge celishodnosti kao vrhovne i isključive u javnoj delatnosti, a koji postaju sve dominantniji od Makijavelija naovamo.

Razotkrivajući u različitim naslagama komunističke ideologije Lojolinu devizu da «cilj opravdava sredstvo», a koja je zarad uzvišenih ideala i ciljeva bila spremna na korišćenje i nemoralnih sredstava, Pekić uočava sličnosti jezuitizma i komunizma koji su kasnije poslužili Nikoli Miloševiću za dalje teorijsko razrađivanje[9], i izvodi, nasuprot njoj, suprotne zaključke. Kako cilj biva postepeno modeliran prema sredstvima koje se za njegovo ostvarenje koriste, Pekić neumoljivo zaključuje da sredstva takođe utiču na cilj tako što ga prilagođavaju i menjaju spram sebe. Istorijsko iskustvo primene Marksovih teorija o diktaturi proleterijata sa makijavelističkih pozicija, koje je od privremene, prve faze u zemljama real-socijalizma postalo trajno etatističko stanje «okamenjene despotske uprave» što se samo pravda idealima odumiranja države a u stvarnosti je sve jača i sveobuhvatnija (već spram sredstava koje obilato koristi), daju za puno pravu Pekiću i njegovim pogledima na ovu problematiku. 


[1]   Borislav Pekić, Političke sveske, Stilos, Novi Sad, 2001, str. 63

[2]  isto, str. 15-18

[3] isto, str. 146

[4] isto, str. 196

[5] isto, str. 196

[6] isto, str. 199

[7] isto, str. 199

[8] isto, str. 87

[9] Nikola Milošević, Marksizam i jezuitizam, Beletra, Beograd, 1990

No comments:

Post a Comment