TAMO GDE LOZE PLAČU br. 31.

 

TAMO GDE LOZE PLAČU br. 31. Službeni glasnik, Copyright © Borislav Pekić

31.

JAZONOVE VATRE

Ono što nepobitno legalizuje Beograd kao neotuđiv deo Evrope je činjenica da smo u glacijalnoj eri imali mamute koji ni po čemu nisu ustupali ni pariskim ni londonskim. Kasnije smo, sticajem okolnosti, o čijoj se prirodi još nismo dogovorili, nešto malo zaostali.

(Dnevnik, 1974)

Žalimo, takođe, što Beograd nije pomorska luka. Da smo, Bog da nas vidi, ostali u Donjem pliocenu, u kome smo boravili pre osam miliona godina, imali bismo na Terazijama Paratetis i bili bismo luka. Za vodozemce, doduše, ali – luka.

Prvi čovek na terenu Beograda pojavio se iz temelja Bajlonijeve pivare na Skadarliji, godine 1882, u vreme proglašenja kraljevstva i Bontuove železničke afere. Pa i on, nesrećnik, samo u obliku oštećene lobanje. Naš antropolog gospodin Đorđe Jovanović[1] smatrao ga je neandertalcem s kraja ledenog doba, starim oko pedeset hiljada godina. Pretpostavljao je da ga je ubila neka zver prilikom obostranog lova. Naš svet ga je iz milošte zvao "nakazom". Na žalost, i on je stradao za vreme Prvog svetskog rata.

Od kako je mamutov ispisnik, nadmajmun mlađeg Paleolitika, u barskom lesu Srbije i Beograda, ostavio primitivnu sekiru u obliku trouglastog klina i četvrtaste ploče, ta alatka za drobljenje kostiju postala je naše univerzalno oruđe za rešavanje svih zamršenih javnih i privatnih sporova.

Prvi ozbiljan kulturni uticaj, na beogradsko područje izvršen je moravsko-vardarskom saobraćajnicom iz ranog Neolita zapadne Grčke, istočno-egejske oblasti i Anadola. I od toga je doba, taj istočni, orijentalni, mutni pravac, na užas "bečkih đaka", zapadnjaka i racionalista, ostao jedini stvaran izvor, životodavnih sokova, u kojima se formirao duh, temperament, pa i istorijski profil naroda ovog područja.

Srazmerno brzo smo napredovali od pećina i zemunica do četvrtastih nadzemnih zgrada, sa zidovima od kolja, opletenog prućem i oblepljenog glinom na zemljanom naboju, ali smo onda za deset hiljada godina, sve do napoleonovih ratova i ustanaka, uprkos moćnom rimsko-vizantijsko-tursko-austrijskom graditeljskom kondominijumu, u najstrožijem centru današnjeg Beograda, ostali na neolitskom urbanom nivou. Uz dodatak maltera i kreča, naravno.

Prvi beogradski istorijski događaj grčkog je porekla. Prema Apoloniju Rođaninu[2], skitsko tračansko pleme Singa, mogućih cincarskih praotaca, koje je dalo ime Beogradu, a u Vizantionu utemeljilo budući Carigrad, ukazuje u XIII veku pre Hrista gvozdenom veku, pod kamenim bregom Kaulijakom, današnjim Kalemegdanom, gostoprimstvo minijskim Argonautima, očevima razoriteljima Troje, koji se posle krađe Zlatnog runa, da zatvaraju kolhiđansku flotu, vraćaju u domovinu jednom neverovatnom maršrutom: preko Crnog mora, Istrosa (Dunavom), pa, s Argom na ramenima, od Save kopnom do Adrijatika. I ako Beograđanin, koji nedeljom, duž kalemegdanskih bedema, šeta familiju, ne vidi na obali Ušća Jazonove vatre, to je nekroza istorijskog duha, koja će ga jednom skupo koštati.

Celokupna četiri-stogodišnja vojnička istorija rimskog Beograda vezana je za Vespazijanovu legiju "Flavija", sa zodijačkim Lavom kao simbolom, što nas je zarazilo zabludom da smo rođeni ratnici. Sva privreda je, međutim, vezana za grčku trgovačku legiju, s Kantarom kao simbolom, koja je, pored zidarstva, kamenorestva i grnčarstva, u svojim rukama držala ceo trgovački tranzit između Akvilije i Bizantijuma, Evrope i Azije, Zapada i Istoka, što nas je, opet, ostavilo u zabludi da smo sjajni graditelji i nenadmašni trgovci. 

Ove su nam zablude, na svakih deset istorijskih godina, uzele – devet. Za tih četiri stotine rimskih godina samo su dva događaja imala dublje posledice po buduće srpsko područje. Godine 212. po Hristu, Karakalinim[3] ediktom, postaje Singidunum, od samoupravne municipije, kolonija s punim građanskim pravima, čiju širinu ni vekovi pravnog razvitka nisu mogli da nadmaše, a godine 363, beogradsko čedo Jovijan[4], postaje imperator. Činjenica da je vladao manje od godine, ali da mu je i ona bila dovoljna da Rimu obrne glavu – ili ponovo na noge postavi, kako se hoće – i pagansku versku politiku Julijana Apostate zameni hrišćanskom, svedoči da je iz krajeva gde se sve radi – preko kolena.

Godine 395, prema klauzulama edikta o podeli Rimskog carstva, Singidunum će pripasti Vizantiji i postati Singidon. U narednih dvesta godina temeljno će ga rušiti Atilini[5] Huni, Babajevi Sarmati, Teodorihovi[6] Ostrogoti i Gepidi. Što je on ordinarna gomila kamenja nikome neće smetati da se o njega otima i zbog njega gine, mada pretpostavljam da je i u tom konfuznom stanju arhitektonski bio racionalniji nego što je danas. Justinijan[7] će ga obnoviti tek polovinom VI veka. U romejskom Beogradu formiraće se pandokeon, budući turski han, buduća srpska kafana, koja će sve do naših danas ostati naš jedini istinski nacionalni Areopag[8].

Sa Slovenima pada mrak preko istorije grada. Jedine svetle tačke su požaru. Od ponovnog vizantijskog osvajanja, godine 1018, pa za tri naredna veka, o razaranju Beograda naizmenično se staraju Bugari, Ugri i Vizantinci. Hrišćanski Istok uglavnom. Da ne bi zaostao u razvitku ratne veštine, hrišćanski Zapad nas je usrećio Krstašima, najorganizovanijom pljačkaškom bandom u evropskoj istoriji. Kakva je to sorta ljudi bila, vidi se i po tome što ih je 1096, preko Beograda vodio neki Valter, koga su zvali Valter Bez Zemlje. Ne očekujem da se s tim nadimkom i vratio. A ako jeste, morali su ga u njegovom kraju preimenovati u Valtera Bez Pameti.

U istoriju ulaze najzad i Srbi. Iako po narodnoj tradiciji ratnici, mi smo jedini posednici Beograda, koji smo ga, osim 1806. dobijali na poklon umesto na snagu. Sve do konačne predaje gradova, na jastučetu od svile, godine 1867. mi smo Beograd držali samo dva puta: s Dragutinom[9], od 1284. do 1319, i sa Stefanom Lazarevićem[10], od 1404. do 1427. I oba ga puta nismo dobili na mač nego kao feudalni dar ugarskih kraljeva. Od doseljavanja na Balkan do Predaje gradova 1867, Beograd je u srpskim rukama bio ukupno – pedeset osam godina.

Turci su tri puta bombardovali Beograd. 1440. pod Muratom[11], 1456. pod Mehmedom II Osvajačem[12] i 1521. pod Sulejmanom Veličanstvenim. Tek je te godine, 21. avgusta, razvijen crveno-žuti janičarski steg na Tvrđavi i Deferdar Mehmed Čelebija je mogao početi s inventarisanjem dragocenosti u Kuli. Srpsko stanovništvo nije inventarisano. One je jednostavno deportovano u okolinu Carigrada. Da je 1521. u ukolinu Carigrada preseljen Jerusalim, danas bi to bio jevrejski grad, ili bi u njemu jevrejski bio bar jedan kvart, a od našeg Beograda iz 1521. nije ostalo ništa do imena jedne šume.

Godine 1566. prolazi kroz Beograd dženaza Sulejmana Veličanstvenog. Beograd je tada vojni logor, kroz koji ide svaki pohod na Evropu i svaki povratak na zimovanje, s mrazevima po kojima se Turčin ne bije. Ali je, istovremeno, internacionalno trgovačko središte, neka vrsta permanentnog grko-cincarskog, jermenskog, jevrejskog i dubrovačkog otvorenog sajma. Srba, na žalost, više nema. Oni ne učestvuju u skidanju kajmaka s turske pljačke. I u toj perspektivi postaje iseljenje srpskih građana iz Beograda, godine 1521, najkobnija narodna katastrofa od Kosova, i ono što je naše građanstvo držalo sto godina iza zapadnoevropskog.

Velikog turskog Šeher-Beograda nikad ne bi bilo da 1541. nije osvojen Budim i granica Otomanije pomaknuta daleko na sever. Ali koliki je on i kakav bio, nikad nećemo saznati. Neki pisci tvrde da je na osmanskom vrhuncu imao 100.000, drugi samo 50.000 žitelja. Govori se o njegovih 17.000, ali i o njegovih 10.000 kuća za stanovanje. Broj džamija, amama, bazara, bezistana, konaka, hanova i palata u stalnom je mesečarskom pokretu. Čas je veliki kao Nirnberg, čas veći i od Budima. Istovremeno je i najveća turska palanka i drugi grad Carevine. Istorija i mit u njemu su podjednako na svom.

U vreme Bečkog rata, avgusta 1688. Austrijanci osvajaju Beograd, kojeg Turci u napuštanju pale. Oktobra 1690, osvajaju ga Turci, a pale Austrijanci. Srbi u međuvremenu jedu jedni druge u onome što na platnima naših romantičara gledamo kao Veliku Seobu Srbalja.

Godine 1717. kad su Austrijanci, pod Evgenijem Savojskim[13], osvojili Beograd, da ga drže do 1739, i u novom ratu vrate Turcima, građani su stanovali u 316 kuća od 1.290 zatečenih. U preko 900 stanovali su austrijski vojnici. Od 316 građanskih kuća, 39 je pripadalo srpskim porodicama. U 47 stanovali su Jevreji. U 29 Jermeni. Zatim je tu, od osmanskih vlasti privilegovana, moćna grko-cincarska kolonija. Naseljavaće se i nemačka sirotinja. Kome je onda, uistini, Beograd godine 1717. etnički pripadao?

Kad su 1739. ponovo zauzeli Beograd, Turci su u njemu zatekli 45 Jevreja i 8 Srba. Dobija se utisak da je Srba sve manje, ukoliko su na Balkanu i u Beogradu duže.

Sve do Ustanka i Karađorđevog[14] ulaska u grad, godine 1806, za pun vek dakle, istorija Beograda, osim čume, požara i nabijanja na kolac, ne beleži ništa što bi normalan čovek trebalo da zna. A onda je i nama svanula mračna balkanska noć. 1830, u godini Hatišerifa, upaljeno je prvih deset opštinskih uličnih fenjera. Očekivalo bi se da ih 1846. ima bar tri puta više. Nije ih bilo. Nestalo je, u stvari, i onih prvih deset. A zatim je minula još jedna decenija dok 1856, ispred Opštinske kuće i na Terazijama, opet nisu "ubavo i čedno" sinula dva nova državna fenjera – filogenetski preci sablasnog osvetljenja koje i dan danji uživamo.

(Književnost, br. 1, 1979)

 

---

[1] Godine 1892., profesor Velike škole Đorđe P. Jovanović, pronašao je lobanju diluvijalnog „Beograđanina“. Njegovi tragovi su otkriveni i na Banjici, u Makišu, Žarkovu, Višnjici, Vinči, Šupljoj steni pod Avalom, Ripnju, Zemunu i drugim mestima. Kad su gradili palatu Albanija, 1938. godine, radnici su iskopali skelet neandertalca i kosti mamuta.

[2] Apolonije Rođanin (III vek pre n. e.) je helenistički pesnik i upravnik Aleksandrijske biblioteke. Najpoznatiji je po spevu Argonautika u četiri knjige . Psihološka prefinjenost, opisi i sugestivna atmosfera obično se ističu kao Apolonijeve pesničke slike. (Prim. prir.)

[3] Lucius Septimus Basian (188 – 217 n. e.), poznat kao Karakala je bio rimski imperator. U početku je vladao sa svojim bratom, ali ga je kasnije ubio. Čuven je po masakrima i proganjanjima koja je autorizovao širom imperije. (Prim. prir.)

[4] Jovian (331-364) rimski imperator. (Prim. prir.)

[5] Atila (395-453) kralj i general Huna. Njegove horde su terorisale Evropu i Aziju, pljačkajući i varvarski se obračunavajući sa neprijateljima bez presedana.

[6] Theodorik Veliki (454 – 526) je bio kralj Ostrogota, regent Vizigota i Vizantije. Postao je legenda i heroj nemačke istorije. (Prim. prir.)

[7] Justinijan I (483 – 565), poznat kao Justinijan Veliki, imperator Vizantije. Za vreme njegove vladavine je ponovo vraćena izgubljena zapadna polovina Rimskog carstva. (Prim. prir.)

[8] Areopag je kameniti brežuljak u Atini iznad Agore. Sve do demokratskih promena 462 pre n. e. savet staraca koji je zasedao tu imao je širok politički uticaj. (Prim. prir.)

[9] Kralj Stefan Dragutin Nemanjić (1252 – 1316). Sin je Stefana Uroša I i Jelene Anžujske. Postao je 1276. godine kralj Srbije - posle sukoba sa ocem. Dragutin je bio protiv očeve centralizacije države i zahtevao je vlast u jednoj od srpskih oblasti. Budući da mu otac nikako nije izlazio u susret, zaratio je sa njim i pobedio ga kod Gackog uz pomoć ugarske vojske. Dragutin je podelio državu na tri dijela. Kraljica Jelena Anžujska je vladala oblastima: Zeta, Trebinje, Plav i Priobarje. Milutin, Dragutinov mlađi brat, je vladao južnim delom države, a Dragutin većim severnim delom. Stupio je u antivizantijsku koaliciju sa Karlom I Anžujskim, kraljem Sicilije. Nije dugo ostao na vlasti, odstupio je u korist brata Milutina. (Prim. prir.)

[10] Despot Stefan Lazarević, poznat i kao Stevan Visoki (1377-1427) sin kneza Lazara Hrebeljanovića i knjeginje Milice. Smatra se jednim od najvećih srpskih vladara i vojskovođa u svoje vreme je važio za jednog od najboljih vitezova i vojskovođa, a njegova književna dela ga čine jednim od najvećih srpskih književnika u srednjem veku. (Prim. prir.)

[11] Murat I (1319 - 1389), turski sultan.  On je bio prvi osmanski osvajač na evropskom tlu. Godine 1362 bio je osnovan prvi odred janičara. To su bila pretežno hrišćanska deca koja su obučavana za vojnu službu kao pešadijske trupe. Pljačkaški pohodi koje je Murat slao ka zapadu su pustošili zemlju despota Uglješe Mrnjavčevića. Murat je pobeđen na reci Marici 1371. Za vreme vladavine Murata, svi potčinjeni hrišćani su smeli zadržati svoju veru, tradiciju i crkvene sudove, ali su morali sultanu da predaju desetinu, što su u ono doba bila uobičajena davanja. Nasledio ga je sin Bajazit odmah posle Kosovske bitke. Ubijen je od Miloša Obilića. (Prim. prir.)

[12] Mehmed II Osvajač (March 30, 1432 – May 3, 1481) sultan Otomanske imperije. On je osvojio Carigrad i time pokorio Vizantiju. Nastavio je osvajanje Azije a u Evropi došao do Beograda.  Smatra se nacionalnim herojem u Turskoj. (Prim. prir.)

[13] Eugen Savojski (1663. - 1736), princ, austrijski vojskovođa i državnik. Smatran je najvećim vojskovođom svoga vremena. (Prim. prir.)

[14] Karađorđe, Đorđe Petrović (1768-1817) je bio srpski vođa u Prvom srpskom ustanku (1804) protiv Otomanskog carstva i osnivač loze Karađorđevića. On je insistirao i uspeo da dahije napuste Beograd i na taj način je okončan feudalizam u oslobođenim teritorijama. Kasnije je ubijen od strane ljudi Miloša Obrenovića. (Prim. prir.)