Književnošću se svet ne gradi,

 

 

Književnošću se svet ne gradi, već razlaže i ispituje

Razgovor vodio novinar R. I.

Pobjede 6. oktobra 1968. godine

Borislav Pekić je jedan od najizrazitijih i najzrelijih proznih pisaca u generaciji koja se čitaocima autoritativno predstavlja u „Prosvetinoj" ediciji romana 1965. Objavio je roman Vreme čuda, koji su kritičari raznih opredeljenja i aspiracija bezrezervno prihvatili. Neki listovi i časopisi nedavno su objavili odlomke iz njegovog novog romana Graditelji. Ovih dana „Grafički zavod" najavio je objavljivanje prerađenog izdanja romana Vreme čuda u ediciji „Luča". To je i bio povod za razgovor s piscem.

Radnju romana Vreme čuda i Graditelja deli 20 vjekova. Znači li to da faktor vremena kod Vas ima prividnu ulogu?   

Sumnjam da se u svojim direkcijama svijet toliko izmenio da se u prastarim zbitijima, običajima, kultovima, dogmama i dilemama ne bi mogla nazreti jedna uzor-istorija, važeća i za nas. Svijet pukih činjenica je, bez sumnje, nešto drugačiji, ali su ostale konstituante čovekove sudbine, i nema izgleda da se izmene do te mere da, recimo, na duhovna i egzistencijalna iskušenja čovjeka Reformacije i Protivreformacije gledamo kao na nama ne- pojamne probleme.

 Tek u nekom vrlo dalekom vremenu, ako do njega uopšte dođe, možda će biti izvršena ona bitna evolucija, onaj fundamentalni preobražaj moralnog, psihološkog, društvenog pa i biološkog čovekovog bića koji će onemogućiti umjetnost, ili ono što će se pod njom tada podrazumevati da posredstvom prošlosti objašnjava sadašnjost.

Što je kod nas neuobičajeno, Vi veoma temeljno izučavati svijet činjenica, odnosno vrijeme i sredinu u kojima se odvija radnja Vaših romana.

Nije to moj metod, on je urođen književnoj transkripciji stvarnosti. Vrijeme i sredina tvore plazmu van koje literarne ideje i fabule ne mogu da „dišu", kao što ni mi nijesmo u stanju da živimo izvan realnosti. Književnost ne poznaje nijedan oblik stvarne apstrakcije. Druga je stvar, dabome, u kakvom će vidu i u kojoj mjeri prepoznavanje činjenica vremena i sredine biti korišćeno. U Vremenu čuda svijet činjenica, nadam se, uspostavlja neophodnu ravnotežu između posthumnog dejstva realnosti drevne Judeje i žive, agresivne realnosti svijeta iz koga pišem i u kome se, iako prerušeni, još spore svi oprečni principi postojanja urasli u istoriju Obećane zemlje.

U Graditeljima. razlog je dvostruk: nemoguće je pronići u odnos jedne ličnosti prema Revoluciji (bez obzira radi li se o protagonisti ili antagonisti, žrtvi ili korisniku Preokreta) ako se književnim sredstvima ne predoči objektivno značenje Revolucije, ako se ne upozna i doživi „njen svijet činjenica". Ne odbacujem osećanje kao izvor, nego kao književni metod, na njega se oslanjam samo kad vodim privatnu korespodenciju.

U vašem djelu prisutna je jedna svojevrsna ironija. Da li je ironija danas jedini mogući odnos prema stvarnosti, ili možda izraz naše nemoći za autentičniji, plodotvorniji kontakt sa njome.

Književnošću se svijet ne gradi. U najboljem slučaju on se njome razlaže i ispituje. Za književnost manje od svakog oblika mišljenja i delanja važi ubeđenje da je ovo najbolji od svih mogućih svetova. Ironija je samo jedan nivo ovog literaturi urođenog negativnog odnosa prema svijetu. Ne vidim zašto bi ona, upravljena na njegove rđave strane, bila neautentična i neplodotvorna. Ako se, međutim, pod plodotvornim i autentičnim odnosom prema stvarnosti podrazumeva nuđenje nekog ključa, rješenja ili — još gore — sleđenja nekog naturenog rješenja, bojim se da istinska književnost za ono prvo nije sposobna, a za ovo drugo nije spremna. Ako pisac nije poštar da raznosi poruke, ni književnost nije pošta sa koje se podižu one preporučene.

Neki prigovori na račun odnosa pisaca iz Vaše generacije prema tekućoj stvarnosti ne čine li opet aktuelnim problem tzv. „angažovane" književnosti?

Ravnodušna književnost ne postoji osim u pragmatičnoj svijesti onih koji misle da se književnost o kojoj je riječ angažovala na pogrešnoj strani ili se nije dovoljno angažovala na strani koju oni smatraju za pravu. Ako se izražavam rečima, činim to svojom ukupnom egzistencijom koja nije samo umetnička, već i psihološka, socijalna, moralna, politička, metafizička. Moja književnost je samo otisak moje predstave sveta, pa time i odnosa prema njemu i angažmana u njemu. Moje izražavanje ne može biti univerzalnije ni istinitije od mog mišljenja. Ne vjerujem, recimo, da je Balsac bio uprkos sebi i svom legitimizmu objektivni slikar svog doba (Engels). Naprotiv, bio je to zahvaljujući sebi. Književnost je ograničena, ona može samo da konstatuje čovekovu poziciju. 

Kad god pokušava da je reši — ona simulira otkrića ili imitira ona koja nijesu njena. Međutim, kad god se kaže da je književnost nepotrebna jer nema moć da rešava probleme života i smrti, to je isto kao kad bismo odbacili kašiku zbog toga što smo razočarano ustanovili da se njom, istina jede, ali da sama kašika nikoga ne može nahraniti. Društvene doktrine u asocijacijama imaju instrumente kojima prepravljaju svijet. Oruđe morala je zakon, predrasuda, vjera, običaj, odgoj, tradicija u svim kombinacijama. 

Književnost raspolaže samo rečima. Njeno osnovno i tragično pitanje je: odgovaraju li čemu te reči? I ma kakav odgovor pisac tim neuračunljivim rečima pokušao da ponudi, on će uvek biti zamagljen, preinačen, krivotvoren  jednim simultanim i jedino autentičnim ciljem književnog saopštenja: izražavanjem ličnog odnosa prema datoj stvarnosti. Bilo bi, naravno, udobno da poverujemo kako život i umjetnost stoje prema realnosti kao što dva različita jezika stoje prema nekom od njenih pojmova. To, razumije se, nije tako. Stoga estetičko rešenje nije rešenje problema realnosti, čak ni njenog najpribližnijeg održavanja već izražavanje onog unutrašnjeg odnosa stvarnosti prema svijetu, odnosno koji je u najvećoj mjeri ličan pa zato i jedva primenljiv na druge. Tu negdje vjerovatno i leže one prirodne granice književnosti koja bi da se angažuje preko svoje moći.

Uostalom, nama ne nedostaje angažovana književnost. Mi nemamo angažovane književnike u onom humanističkom smislu u kome su to Sartre[1], Grass[2], Solženjicin[3], Andžejevski[4], Miller[5], predratni Krleža[6] ili današnji Ćosić[7]. Naši književnici o nama pišu, ali ne žive sa nama. Od ravnodušnosti sa kojom naši pisci žive veća je samo ravnodušnost sa kojom društvo tu izolaciju toleriše i, bojim se, pomalo neguje.

---

[1] Jean-Paul Sartre (1905 – 1980) je bio francuski egzistencijalistički filozof, dramski i prozni pisac, biograf i kritičar. Bio vodeća figura francuskih filozofa i egzistencijalista XX veka. Njegova dela i dalje utiču na na razna polja sociologije i literarne studije. (Prim. prir.)

[2] Günter Wilhelm Grass (1927) je nema;ki pisac, dobitnik Nobelove nagrade i pisac drama. Glavna dela: Limeni bubanj, Pseće godine, Lokalna anestezija, i dr. (Prim. prir.)

[3] Aleksandar Solženjicin (1918—2008.) je bio ruski pisac, dramaturg i istoričar, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1970. godine. Bio je član Ruske akademije nauka (od 1997. godine) i SANU (od 1994. godine). Studirao na Fizičko—matematičkom fakultetu a vanredno i u Institutu za istoriju, filozofiju i književnost u Moskvi. Glavni romani: Odeljenje za rak,  Prvi krug, Gulag arhipelag, i dr. Živeo je jedno vreme u SAD, ali se na kraju vratio u Rusiju. (Prim. prir.)

[4] Jerzy Andrzejewski (1909-1983) je pisac i pesnik. Autor knjiga: Pepeo i dijamant, Velika nedelja, Tama pokriva zemlju, Sada je i tebi kraj, i dr. (Prim. prir.)

[5] Arthur Asher Miller (1915 – 2005) je bio slavni američki pisac drama i esejista. Pisao je za pozorište a najčuvenije su mu: „Svi moji sinovivi“, „Smrt trgovačkog putnika“, „Salemske veštice“, i dr. Dobitnik je Pulicerove nagrade za dramu, i bio je oženjen sa Marilyn Monroe. (Prim. prir.)

[6] Miroslav Krleža (1893 - 1981) bio vodeći hrvatski i jugoslovenski pisac kako za vreme Kraljevine. Smatra se najvećim hrvatskim piscem XX veka. Njegova najglavnija dela: Zastave, Glembajevi, Hrvatski bog Mars, Na rubu pameti, i dr. (Prim. prir.)

[7] Dobrica Ćosić (1921) književnik, romansijer i esejista, redovni član SANU. Učestvovao u NOB. Obavljao je više partijskih i političkih funkcija u Srbiji. Bio je predsednik SRJ. Dela: Daleko je sunce, Koreni, Deobe, Bajka, Vreme smrti, Vreme vlasti, i dr. Nosilac je Ordena za hrabrost kao i mnogih drugih državnih i književnih odlikovanja i nagrada. (Prim. prir.)