 |
| A great Honour |
 |
| Borislav Pekić (1930-1992) |
=====================================================
Below a New York Times Book Review of The Times of Miracles as well as two reviews of How to Quite a Vampire (New York Review of Books as well as NYT Book Review). Over time we will add others in several languages. Obviously there are a huge number of reviews in Serbian, a selection of which are further below.
 |
| Click to read The New York Times Book Review by Ernst Pawel |
=====================================================
 |
| Click to read The New York Review of Books by Charles Simic 1990 Pulitzer Prize winner in poetry U.S. Poet Laureate, 2007-08 |
=====================================================
WHAT THE CRITICS SAY:
IZVODI IZ KRITIČKIH PRIKAZA:
"(...) Pekić je uspeo da izgradi svoje ličnosti kao nosioce čiste ideje, smisla i sudbine. (...) On je pronašao veoma rafinirane skrivene mogućnosti za duhovita izopačenja, materijal za snažne konstrukcije novih, drukčijih priča, za gorki, trpki humor umiranja, preobraćajući tako ideju spasa Novog Zaveta u mrku sumračnu fresku božanske nemoći. Jer, spasa kao da nema i ne može biti, kaže ova rezigrinarana knjiga i ljudi su zatočenici svojih unutrašnjih svetova izgradjenih mukom, suzom, maštom i silinom pradavnog moranja u koje je Pekić metamorfozirao prastari fatum. (...) Znam u našoj književnosti pisaca koji su nastupili sa više potencijalnog dara, ne znam nijednog koji je nastupio sa više zrelosti. (...)"
'Borislav Mihajlović-Mihiz "Politika"
=====================================================
"(...) Šta može da umanji naše oduševljenje? Pekić se već prvom knjigom objavljuje kao zreo pisac, pouzdane ruke, majstor stila i kompozicije; njegova mistifikacija Biblije otkriva nam snažnu moć imaginacije i presudnu moć pesnikovu da uzbudi čitaoca. U najblistavijim poglavljima kad varira legendu o gubavki Egli i o Judinom vešanju, Pekić dostiže vrhunce našeg književnog izraza uopšte. Pesnik nam magijom svog dara dočarava sopstvenu emociju u razmerama i sa snagom velikog dramskog pesnika. (...)"
Miodrag Maksimović "Ilustrovana politika"
=====================================================
"(...) Sa ovim poglavljima ljubitelj i znalac literatura uživaće kao u najmudrijim knjigama. (...) Njegova proza je umetnička u najboljem i najpunijem smislu reči. Njegov humor je funkcionalan: gorak i skoro redovno galgeniziran ili na samrti, a počesto i onaj životni, dezertni koji razgaljuje i uvek u službi rasvetljavanja. (...) Knjiga o čudima nove ere i sama je jedno čudo. To treba videti. (...)"
Mirko Miloradović "Nin"
=====================================================
"(...) Njegovom pojavom srpski roman zaista dobija jedno izuzetno romansijersko delo. (...) Ali jasno je to od prvih stranica romana, ideja mesijanstva i izbavljenja nije samo hrišćanska ideja, u Hristovim čudima razaznajemo mnoga čuda, i čuda modernog društva i sveta, i naša, i svačija, i 'socijalistička čuda'. Zla kob mesijanstva odista je vanredno predstavljena u tragičnoj sudbini Lazarevoj. Opis Čuda u Vitaniji ide u red najtragičnijih stranica posleratne srpske proze. (...)"
Aleksandar Petrov "Književne novine"
=====================================================
"(...) Roman je zaista zanosan i poučan. On se čita bez napora, čitalac se nalazi u svom dugogodišnjem domu klasičnih romana. Ipak, filosofske implikacije su malo teže. (...) Zamenimo samo 'veru' i 'hrišćanstvo' nekim savremenim terminima i imaćete nekog svog savremenika iz bliže i dalje istorije staljinskog ili hitlerovskog kabineta. (...)"
Boža Vukadinović "Borba"
=====================================================
"(...) U Pekićevim romanima čovjek i ljudske ustanove zahvaćeni su procesom rastvaranja u kome se vrijednosti relativizuju a dobra osipaju. Na brisanom prostoru istorije koja ništa ne štedi Pekić se upušta u avanturu oživljavanja arheoloških temelja našeg svijeta, traga za duhom vremena u kome su šifrovana sva potonja preobraženja stvari i odnosa. Pekić se, medjutim, ne zadržava na mnemonijskim slikama prustovskog tipa, u kojima je fiksirana suština i tako nadoknadjena prolaznost 'izgubljenog vremena': Pekić u prošlosti vidi ključ zagonetki bića i trajanja: od prošlosti nas ne dijele samo vijekovi nego i neznanje, a to neznanje nas navodi da ključeve tajni tražimo u sadašnjosti, u koju smo narcisoidno zaljubljeni. Stoga Pekić svojim romanima o traganju zlatnog runa odlučno postavlja pitanje kako istorijsko iskustvo prihvatiti kao osnov saznanja i temelj života. (...)"
Nikola Kovač "Istorija i politika u savremenom srpskom romanu" - Novija srpska književnost i kritika ideologije, SANU, 1989
=====================================================
"(...) U želji da jednim izrazom obuhvatimo (...) ono što čini najopštije obeležje Pekićevog književnog poduhvata pribegli smo i mi jednom od onih termina kojima se za nevolju u kritičarskim i književno-teorijskim poslovima ne retko mora pribegavati. Kovanica 'mitomahija' sazdana je po analogiji sa izrazom 'gigantomahija' i trebalo bi da posluži da njome označimo Pekićev globalan umetnički stav prema svetu, ili, prostije rečeno, ono što čini suštinu njegove književne poruke. (...) Termin 'mitomahija' učinio nam se pogodnim i zato što se njime mogu obuhvatiti izvesne specifične crte ovog pohoda na mitsku svest. (...) Borislav Pekić je upravo jedan takav književni borac. U svojoj 'mitomahiji' ne ostavlja on ni kamena na kamenu od mitske konstrukcije čijeg se razobličavanja latio. (...)"
Akademik Nikola Milošević "Borislav Pekić i njegova 'mitomahija'" u Odabranim delima Borislava Pekića, tom I, 1984.
=====================================================
"(...) Očito je dakle da su u fabulu romana (Kako upokojiti vampira) izravno ugradjene Pekićeve ideje o krizi zapadne civilizacije, o pogrešnosti izbora materijalističke i racionalističke umesto spiritualne varijante civilizacijskog razvoja. Porazom Rutkovskoga, koji u tradiciji zapadne filozofije pokušava pronaći etički oslonac kojim će se oduprijeti totalitarizmu, Pekić zapravo demonstrira vlastitu sumnju da je u toj tradiciji uopće moguće naći oslonac, njoj je totalitarizam sa svim svojim katastrofičkim posljedicama po ljudski rod zapravo imanentan. Izlaz stoga nije u dosljednosti primjene doktrina iz tradicije, u ispravnosti zaključivanja, već u izmjeni premisa, u duhovnoj revoluciji. (...)"
Velimir Visković "Antropološka proza" Književnost, 1985.
=====================================================
"(...) Pekić je pisac impresivne erudicije i širokog tematsko-motivskog repertoara - koji obuhvata skoro sve bitne sfere ljudskog života i duha. Intelektualizirajući svoj diskurs do filosofskog profila ili ga utapajući u sferu bogate fantazije, on stvara jedan čudesan amalgam u kom se u nerazlučivom jedinstvu nalaze mit i istorija, fantasmagorija i realan život, fikcija i dokument.
(...) Pekić nema pobjerenja u istoriju. Njegov cilj i cilj istoričara se razlikuju. Svrha njegovog istraživanja je književna i antropološka. Činjenice i gradja služe mirotvornoj svrsi, svijet realija se prevodi u fikciju. Kad sam maloprije rekao da Pekić razara istoriju, imao sam u vidu ne samo ignorisanje istorijskih rekonstrukcija, nego i njegovu specifičnu ironiju na račun nje, kao i direktbu negaciju te discipline. Prema njemu, istorija ne pruža dublju istinu. Čovjek je više odredjen mitologijom nego istorijom; ako je njegova ljuštura istorijska, suština mu je mitska. Inače, i mitologija i istorija i filosofija i nauka i iskustvo samo su pokušaji da se zaviri 's onu stranu brda'. I knjževnost takodje. Prema tome, istorija je samo jedna od brojnih paralelnih priča; ona se kao i druge pobrojane priče prelama kroz subjektivnu prizmu.
(...) Ako bismo raspolagali, zasad fantastičnom, mogućnošću da cijelu traku jednog džinovskog filma ili serijala isprojektujemo odjednom, tako da se sav snimljeni sadržaj pojavi na ogromnom platnu u isti mah, onda bismo mogli dobiti nešto poput svijeta Pekićevog romana, svijet u kom je vrijeme često relativizovano do ukidanja i pretvaranja u prostor. (...)"
Akademik Novo Vuković, "O nekim književnim strategijama u 'Zlatnom runu' Borislava Pekića", Srbistika, god. I, broj 1, Priština 1998.
=====================================================
"(...) Bavićemo se Pekićem zato što mislimo da je jedan od najstrastvenijih istraživača prošlosti posredstvom dokumenata svih vrsta, ne zbog te prošlosti same, famozne istorije, niti radi dokumenata kao verodostojnih svedočenja, nepobitnih činjenica i istina, već zbog traganja za univerzalnim. On dekomponuje mitove minulih epoha, dogadjaje, istoriju, sudbonosna zbivanja svetskih razmera, dokumente kao sigurne tragove dogodjenog, istorije, verodostojne izvore nekih istina, spise istoričara, memoarsku gradju, uspomene savremenika tih epoha i dogadjaja u njima žurnalistiku istorijskih vremena, njena zbivanja i obmanjivanja, politička i kupoprodajna ..., da bi, iz toga svega, uz pomoć svemoćne fikcije, bogate i neobično razgranate, i fine ironije, sa snažnim antiistorijskim osećanjem, arhetipski rekomponovao estetski predmet: roman sa svojom koherentnom strukturom, slojevitom i polifonijom, sa svojom logikom i svojim životom u različitoj komunikaciji sa različitim čitaocima, generacijama i epohama. Uglavnom, roman kao estetski predmet koji premašuje i natkriljuje sve one istočnike iz kojih je sliven.
(...) Pekić u svojim romanima, smišljeno i funkcionalno, pomera težište sa istorijskih fakticiteta na njihove psihološke suštine, u kojima se kriju nadčinjenične istine. Njih saznajemo u trenucima pretapanja fizičkog vremena psihološkim, a ovoga svevremenom, čime se zatvara krug naših odiseja u traganju za prapočecima svesti, 'zavaravamo trag i odgonimo krvnika', sve u svrsi 'čoveka i čovečnosti'. (...)"
Radomir Baturan Romani Borislava Pekića, 1989.
=====================================================
"(...) Ako je u svojim romanima smelo zavirio u mnogobrojne mitove naše prošlosti, razbijao ljušture svakojakih tabua, u ovoj knjizi (Sentimentalna povest britanskog carstva) Pekić je na svoj duhovit način polemički prošetao kroz istoriju. U centru piščeve pažnje je britansko carstvo od najranijih vremena pa do života ostrvljanina s kraja Drugog svetskog rata. Englesku istoriju Pekić sagledava u odnosu na prilike u ostalim evropskim zemljama pa širom sveta. Njene dogadjaje komentariše kao paradigmu vlastitog naroda. (...)
Pekić je bio i ostao Prometej svojih junaka. I sam se otisnuo u potragu za Zlatnim runom, a svoj pasoš majstor Pekić je predao istoriji. Videćemo hoće li carinici umeti da ga pročitaju".
Radoslav Bratić: Iz recenzije za knjigu, 1992.
=====================================================
"(...) Osobenost Pekićevog stvaralačkog postupka ogleda se u nesvakidašnje inventivnoj sprezi mita, fantastike i realistike, odnosno sprezi imaginacije, kontemplacije i erudicije. (...) Sažeto govoreći, Pekić na samo njemu svojstven način koristi maštu i mudrost, te je sasvim u pravu Sreten Marić kada sličnim povodom tvrdi da je mašta izvor svih naših mudrosti, kao što je u pravu i Rudolf Peš kada tvrdi da svaka pripovest o čudu sadrži sopstvenu istinu. (...)
(...) Pekićev izrazito naglašen antropološki pesimizam dozvoljava nam da zaključimo kako se roman Atlantida, I-II, s puno prava može ubrojati još i u eshatološki ili apokaliptični roman, jer veliki broj njegovih paradimatskih osa pripada biblijskoj predaji, koju je pisac tako rado i tako često koristio u svom celokupnom delu. Ova vrsta romana kao 'samorazumljivo polazište' podrazumeva obilje univerzalnih iskaza, tako da možemo zaključiti kako u ovom romanu sa internacionalnom tematikom i motivikom univerzalno trijumfuje nad regionalnim, nadnacionalno nad nacionalnim, negativna nad pozitivnom utopijom, antropološki pesimizam nad stojičkim optimizmom. Poslednje piščevo saznanje je da istorija civilizacije predstavlja 'morfologiju ljudskih stamputica'. Na njegoševsko pitanje - 'Što je čovjek, a mora bit čovjek!' Pekić u vidu poetske apoftegme odgovara: 'Zbir pitanja bez odgovora. Raskršće puteva bez smerova. Zagonetka', vrativši se ponovo njegoševskoj apoftegmi da je čovjek čovjeku najviša tajna. Svakim svojim delo Borislav Pekić je potvrdjivao onu paradoksalnu Geteovu istinu: 'Ne može se sigurnije skloniti od sveta nego umetnošću i ne može se čvršće za njega vezati nego umetnošću'. To na još jednom planu potvrdjuje naše mišljenje po kome je književno stvaralaštvo za Pekića bilo - životna misija!"
Akademik Radomir Ivanović - "Sinkretizam mita, fantastike i realistike" ili "Traganje za izgubljenim svetom" u knjizi Hommage Danilu Kišu, Književno djelo Borislava Pekića,1997.
=====================================================
"(...) Pisac postiže semantičku poruku na planu sinteze nekoliko mitsko simboličkih predstava - igra, ogledalo, let, led, Ikar, muzika, svetlost odnosno Sunce. U ovim terminima veliki pisac ima svoju granicu metatekstualnosti, ali i novo sredstvo da se ta granica predje. U letu Gubelkijan iskušava moći čoveka koga vodi ideja o najvišoj vrednosti i spoznaje magmatičnu snagu bezdna i velikog mehanizma sveta. Let i led su metonimijska zamena čina i prostora za novog Ikara, novog Davida protiv Golijata istorije. Egzistencija je apsolutno nemilosrdna i nasilna u ovom 'kurvinskom svemiru', kaže Pekić. Lik je aktivni agens priče i tvoračka korekcija zakona sveta. Gubelkijan izražava to paradoksalno, kosmičko, prevratničko stanje čoveka modernog doba čiji je siguran poraz i gubitak u činjenici da smisao nije nikad tamo gde ga traži, što je pitanje kojim se intenzivno bavi postmoderna. Igra je za Ikara težnja za sveukupnošću, Ujednošću bića, mogućnost da se kroz stvarno i mistično umeće i učešće u višoj stvarnosti svojim estetičkim vremenom, angažuje telo i duh. Duhovna veza izmedju arhetipske energije igre i jezika stvarnosti daju novi modus izražavanja stvarnog i fantasmagoričnog pokreta. Kretanjem i plesom Ikar zakoračuje kroz sve stupnjeve stvarnosti - protiv smrti, straha, samog sebe, najviše, poput Andrićeve Aske, za autonomiju umetnosti. San o elevaciji, star koliko i sama literatura, uključuje drskost čovekovog otpora bogovima, gravitaciji, smrti. Ikarov let i pad je nezavršen komikacijski put ka sintezi kosmičke ravnoteže. Medjutim, u bilu igre je inicijacija u ponovni mogući raj, preobražavanje prostora i vremena, metamorfoza sebe. Igra je red u haosu, veliki lični fenomen i noumen i prasak mikrokosmosa, moć žive ptice najličniji prelaz iz prirodnog u kulturno stanje, prenos psihičke energije u prostor, vaganje duše u ulazu. Let je spiritualna svest o svevišnjoj tajni, egzaltacija nebesnosti, pomeranje granice u trajanju i žudnji za višim slojevima nirvane.(...)"
Dr Danica Andrejević "Jedna Pekićeva novela i poetika postmoderne"
u knjizi Hommage Danilu Kišu, Književno djelo Borislava Pekića, 1997.
=====================================================
"(...) Dokumentovanje u Pekića nije nikakav znak realizma, već je vid rada imaginacije kojim se postiže uvjerljivost pripovjedanja, ali i magija oživljavanja 'Duha istorije', privid istoričnosti, koja je najčešće antiistorična, mitska. Dokumentacija je u funkciji imaginacije. Ne treba, dakle, vjerovati dokumentaciji, već imaginaciji, a dokumentacija je tu da bi se imaginaciji vjerovalo. Oživljavanje istorije nije nauka, već magija, a istorijski podaci - pravi i izmišljeni - jesu šminka. 'Šminka čini lice vidljivim, ali ga ne stvara', veli pisac; stvara ga imaginacija. Imaginacijom se može reinkarnirati neko prošlo doba, oživjeti 'Duh istorije', koji je 'vredan opisivanja'. Istorija se - prema Pekiću, kome su bliski Ničeovi i Špenglerovi filozofski stavovi - ponavlja 'u opštim, mitskim obrascima', ali joj je priča uvjek pomalo drugačija. Pekić vidi univerzalnost 'u osnovama naše povesne egzistencije. Ona je u razlikama, ne samo u sličnostima hiljadama godina razdvojenih era iste humane sudbine'.
Budući apolinijska priroda, Pekić nije mnogo vjerovao u zanos ni inspiraciju. Pisanje je za njega, prije svega, 'misaoni posao, možda i filozofski'. Sebe je smatrao 'piscem-ideja. Ideja o stvarnosti, ne piscem stvarnosti'. Vjerovatno bi i u ovom načelnom poetičkom stavu - da sebe smatra piscem ideja - valjalo vidjeti njegovu srodnost s prozom Dostojevskog. Dostojevski i naročito Tomas Man nesumnjivo su dva najbliža pisca. Tomasu Manu je blizak po shvatanju mitafaustovskim temama, velikim projektima - pri čemu posebno imamo u vidu Manov kod nas nedovoljno proučen roman Josif i njegova braća, roman što ga Pekić više puta spominje - i po ironiji. Naš pisac je ironiju smatrao za 'konstruktivni deo' svog 'književnog rukopisa' i za svoj 'opšti pogled na stvari'. Nema nijednog Pekićevog teksta iznad kojeg ne lebdi duh ironije i onaj specifični pekićevski humor, što ga je ovaj pisac, još u godinama koje su mu brstili skakavci, njegovao iz razloga duhovne higijene. (...)"
Dr Jovan Delić "Prologomena za Pekićevu poetiku proze u knjizi Hommage Danilu Kišu, Književno djelo Borislava Pekića, 1997.
=====================================================
"(...) Čovek sa durbinom, Arsenije Njegovan, je, u stvari, čovek koji dolazi iz starog vremena da pokaže kako novo ne mora biti i dobro, i kako se svako novo, po logici stvari, pretvara u staro, ostavivši, u procesu prelaženja iz novog u staro, tragove pustoši. Njegova tragika i jeste u tome - naravno u saglasnosti sa intencijom pisca - što je čovek posmatra - čovek sa durbinom - a ne čovek koji dela, za ciljeve za koje vredi delati. Sve dotle dok se kružićem okulara na svet moglo gledati kao na nešto što po svojoj volji čovek može približiti ili udaljiti, i on je izgledao kao čovek dela, vlast onoga koji nosi durbin. Medjutim, kad se energije toga sveta ubrzavaju, kad 'crveni barjaktar', kao neko mitsko biće, zapremi ceo prostor, ne dopuštajući lagodno smeštanje u vidno polje durbina, i durbin i njegov vlasnik postaju samo zrno u velikom naletu istorijskog procesa.
Čini nam se, da se u toj tački umnog prozrenja istorijskog procesa u našem prostoru seku opažanja Borislava Pekića i Slobodana Selenića: srpska gradjanska klasa je vlastitu sudbinu ispuštala iz svojih ruku onda kada je na nju gledala kao na turistički shvaćen prizor. Tamo gde su pokrenute manihejske stihije koje ukidaju razumevanje i dijalog kao mogućnost, nužno gubi strana koja argumentu snage nema šta drugo sučeliti nego snagu argumenata.
Borislav Pekić je snagom lucidnog, rasnog, pisca stvorio lik čoveka pometenog u vremenu, ali koji se budi i na taj način protivi 'narkozi' pod kojom je bio toliko godina. Rafinovanom ironijom, asocijativnošću koja se grana pod diktaturom jedne bogate duhovne prirode, duhom jednog znanja o istorijskom procesu koje podrazumeva da, u umetnosti, činjenica ima 'nadčinjeničku' vredonst, a istorijska zbivanja nadistorijsko značenje, Borislav Pekić je u ovom svom romanu Hodočašće Arsenija Njegovana pokazao da najbolje radi duh koji ne prestaje sa radom; i da erudicija daje rezultate u upravnoj srazmeri sa imaginacijom koja ih slaže u ubedljive celine.
Pisac koji je po neuobičajenoj agilnosti, po koncentraciji na zadatke dela, tako malo liči na nas, može i ovde da nam bude i smer i opomena".
Dr Miroslav Egerić, "Čovek sa durbinom u istorijskom procesu" u knjizi Hommage Danilu Kišu, Književno djelo Borislava Pekića, 1997.
=====================================================
"(...) pišući o engleskoj istoriji, pisac je, sledeći praksu značajnih kako engleskih tako i evropskih spisatelja istorijskih dela sve od Miltona, pa preko voltera do G. H. Velsa, razmišljao o krupnim istorijskim zbivanjima koja podstrek dobijaju u sitnim, gotovo beznačajnim povodima, dovodeći ih u vezu sa savremenim istorijskim dogadjajima sa jedne strane, a sa druge ocenjujući kako se pojedinosti u istoriji jednog njemu stranog (iako gostoprimljivog naroda) mogu porediti sa istorijskim prilikama u njegovoj vlastitoj zemlji. I tako se na velikom istorijskom platnu satkanom od mnogobrojnih istorijskih podataka i žive uobrazilje piščeve pred nama odvijaju dogadjaji znatnog kao i oni naizgled povesnog dometa. Naporedo s ovim pred nama se pojavljuju značajniji kao i oni naizgled manje značajni akteri u sveopštem povesnom metežu oko kojih se spliću i raspliću kolutovi svetske, engleske, pa ponekad i srpske povesti. Mada okosnicu Pekićeve Sentimentalne povesti Britanskog carstva nužno čini pripovedanje i odmereno procenjivanje dometa najznačajnijih dogadjaja u istoriji Anglosaksona, pa je tema ove knjige istorija jednog velikog evropskog naroda, sa ovom nerazdvojno združena je i tema o istorijskom procesu osvajanja demokratskih sloboda, dosezanjem do nivoa civilizovanog života na ovim krvlju natopljenim svekolikim svetskim prostranstvima. Tema o potrazi za demokratijom, za onom uslovnom i nevelikom, ali za život čovekov i čovečanski neophodnoj slobodi jeste tema koja je bila i ostala Pekićeva osnovna preokupacija ne samo u ovoj njegovoj istorijskoj knjizi nego i u piščevom celokupnom opusu. Glas veliko pisca čiji je osnovni umetnički i ljudski kredo demokratija i sloboda za čoveka, glas tog velikog Gospodina srpske književnosti dvadesetog stoleća, prodorni, ironični, ali uvek strogo kontrolisani i nadasve mudri glas ovog srpskog Voltera nadvisuje okvire (kako se to ponekad kaže) jedne 'provincijalne', 'male' književnosti i čini je, po temi koju obradjuje i načinu kako je ova književno uobličena sudionikom na književnoj trpezi najznačajnijih svetskih književnih dostignuća - onih što su odvajkada o istoj temi pisali i istim ciljevima težili. Bila bi ova Pekićeva posthumno objavljena knjiga jedna uporedna istorija ideje o demokratiji koliko i jedna uporedna istorija sveta. Ali i ne manje i jedna vrsta obavezujućeg zaveštanja piščevog kako savremenicima tako i potonjim generacijama. (...)"
Dr Slobodan Vukobrat Englesko-srpske književne veze II, 1997.
=====================================================
"(...) Borislav Pekić jedinstvena je enciklopedija naše književnosti. Pisac Zlatnog runa posedovao je veliko znanje iz arheologije, logorologije, medicine, neimarstva, trgovine, istorije civilizacije, nuždologije, mitologije, pozorišta, filozofije, istorije medija, cincarologije, politike, biblijske arheologije, poetike prostora, policijske psihologije, zatvoreničke filozofije, pomorstva, istorije uporednih religija, agonautike, naučne fantastike, sociologije, magije. Zato je Pekiću bilo tesno u svakom proznom žanru. I zato je Pekiću od naših pisaca, kako sam veli, najbliži bio Krleža.(...)"
Božo Koprivica u knjizi Vreme reči, Pogovor, 1993.
=====================================================
"(...) Kako upokojiti vampira od one je vrste modernog proznog štiva što ne traži sabesjednika već saučesnika. Čitalac postepeno i sam počinje da učestvuje u igri koju pisac vješto vodi ili, pak, odbacuje i sam pokušaj igre, nemajući mogućnosti, želje ili moći, za poistovjećivanjem. Otuda će ovo djelo Pekićevo za nekoga biti prava prilika za inteletualističku igru, za nekoga pedantna analiza jednog poremećenog profesora sa stanovišta policijskog uvida u slučaj (...). (Roman) potrebuje izgradjenog i opreznog čitaoca. Čitaoca koji se lako ne predaje. Medjutim, Pekić i računa s tom mogućnošću. On čitaoca uvodi u svijet činjenica, podataka, dokumenata, saznanja, nemilosrdno mu pružajući šansu da i sam rekonstruiše duševna i duhovna stanja glavnog junaka. (...)"
Vuk Krnjević, "Pekićeve otvorene mogućnosti", Književnost, 1985.
=====================================================
"(...) Kroz proces mitizacije dolazi se do arhetipskog obrasca, i to putem redukovanja: izvodi se mitska identifikacija sadašnjeg Simeona sa svim ranijim Simeonima njegovim prethodnicima i precima unazad, tako da se svi oni na kraju stapaju u jednog jedinog, te ispada kao da je postojao i postoji samo jedan jedini Simeon, praoličenje i zajedničko mitsko jezgro svih Simeona, arhetipski, mitski Simeon, dok se, isto tako, i sa druge strane, sve vatrene nesreće i požari koji su ih od pamtiveka proganjali, od Carigrada do Beograda, stapaju i oživljuju kao jedan jedini arhetipski, mitski požar koji proganja tog jednog jedinog mitskog i arhetipskog Simeona, dakle sve mnoštvo zbivanja i raznolikost pojavnosti svedena je na mitski divovski sudar dva bića, dve titanske sile: Arhi-Požara i Arhi-Simeona! Postoji dakle samo jedan jedini Simeon a sva ona lica koja se u dugom genskom redosledu javljaju kroz istoriju samo su prolazna stanja, menjanje nacionalnih i etničkih odnosa družtvenih i civilizacijskih odora kao i mesta Življenja. (...)"
Zoran Gluščević, "Arhetip, mit i ironija", Književnost, 1985.
=====================================================
"(...) U Zlatnom runu realno se meša sa fantastičnim, nestvarnim i magijskim, Balkan se kao ždrelo kakve mračne pećine otvara pred Evropom samo svojim maskiranim, prepravljenim lice. Spoljašnje i unutrašnje vreme prelamaju se iznenadno, pa se na neočekivanim mestima, kao žive rane, otvaraju raseline i ponori. Jezici se mešaju, govori prepliću a reči dobijaju magičnu, šamansku moć dočaravanja drugog sveta. Prave bujice, vodopadi i poplave reči sručuju se i potapaju taj ogromni ljudski mravinjak, otkirvajući izrazito postmodernističku poetiku verbalnog očajanja opustošene egzistencije koja se spasava govorom: 'govorim, dakle postojim!' (...) U furioznom ritmu mašte i čudesnoj moći dočaravanja nepostojećih svetova koji se magijom reči pretvaraju u estetsku realnost prvog reda, velika gradjevina Pekićevog romana-reke (koji se s jednakim pravom takodje može uvrstiti bar u desetak drugih vrsta romana: u romane vremena i romane zbivanja, u romane likova, porodične romane, istorijske i društvene romane, romane-freske, prostorne romane, polifonične romane, romane toka svesti, anti-romane, itd.) dobija izgled mobila, pokretne skulpture u otvorenom prostoru, gde se svaki deo drži svoje ose ali ostaje deo zajedničke (kosmičke) celine sa kojom se održava u ravnoteži idejnog i estetskog sklada. (...)"
Predrag Palavestra "Pekićeva poetika 'Antropološkog romana'", Književnost, 1985.
=====================================================
"(...) Pekićeva vizija, savremena je vizija trajanja i kontinuiteta. Savremenost se vidi u tome što je protkana ironijom, pa i podsmehom koji se hrani idejom da smo pri kraju, da živimo u ogromnim zabludama, ne samo mi i naša epoha, da je čovekova sposobnost gradjenja mitova u stvari žalosna sposobnost. (...) Jer, Pekić odbacuje mitove ili im nudi neku vrstu svog podsmeha. (...) Iz tog rušenja mitova, ruši se i mit koji gradi naše vreme, jedan od opasnih mitova koje je naša epoha napravila - ideološki mit. Ne nudeći šemu, crveno ili crno i obrnuto, ne nudeći nego pokazujući koliko su ideološki mitovi u praksi, uzrok i razlog konstante ljudske tragičnosti, Pekić smatra da u ideološkom mitu ljudi u stvari postaju vernici jedne nove njima prividno potrebne religije. (...)"
Zoran Gavrilović "Oko poetike Borislava Pekića", Književnost, 1985.
=====================================================
"(...) Pekić je afirmisao blagodet uticaja. Biti pod uticajem, najčešće, znači biti ispod onoga od koga uticaj dolazi. Za Pekića uticaj je mamuza kojom sopstvenog konja u pobednički trk nateruje. Uticaj je mimikrija pripadanja, iluzija nadovezivanja, pupčana vrpca da snažan zamah mehaničke energije njegove umetnosti ostane ovde na planeti. (...)"
Dragoljub Stojadinović, "Pekićeva antiutopija", Književnost, 1985.
=====================================================
"(...) Bez Judine izdaje nema Isusovog stradanja, pa ukoliko veruje u ispunjavanje proroštva, Juda mora da izda Isusa. Njegova izdaja je spoljašnji čin jedne slepe nužnosti. Uprkos tome, što konačno tone u najveću taštinu, izdajući Isusa Juda veruje u Boga. Misleći da se time najviše približava istini svetskog spasa, on se zapravo najviše udaljava od sopstvenog spasenja. Pošto svesno dela da bi se obistinilo proroštvo, Judi bogoizdajniku ne preostaje čak ni iluzija ne-verovanja; on je i po tome najnesrećniji od svih ljudi. Razlozi dela nisu isto što i dela sama, u samim delima, opet, ne vide se njihovi razlozi. (...) Pogled na svet se može usaglasiti sa pripovedačkim pogledom na pripovedanje u postmodernom tekstu, iako svet i pripovedanje ostaju jednako udaljeni. Ničeanski obrt, po kome sa stanovišta teksta stvarnost nije istinita, a umetnost je istinitija od života, znači da pripovedanje čiji je koren u tekstu, čije je biće tekstualnost a ne referencijalnost, ima u svojoj osnovi istinu. U Judinom odnosu prema Pismu zato se vidi jedna rana, cinična paradigma intertektualne samosvesti, cinična autoreferencijalnost postmoderne istine".
Aleksandar Jerkov "Pekićeva cinična intertekstualnost", Književnost, 1992.
=====================================================
"U savremenoj srpskoj književnosti postoje dva opusa. Jedno je opus Borislava Pekića, a drugo je opus savremene srpske proze. To, medjutim, ne znači kako je Pekić pisac mimo savremene književnosti. Naprotiv, on tu književnost poetički menja svojim opusom i ispoveda moderno osećanje sveta i pripovedanja. To znači da širinom svog opusa, širinom koja nam liči na raspon argonautičkog klatna, Pekić zahteva i posebno tumačenje i posvećenost koja se teško može izjednačiti sa piščevom, ali toj posvećenosti mora neprestano težiti ako teži razumevanju ovog dela.
Čitanje srpske proze koja je nastala u poslednje tri decenije pokazuje da je njen razvoj neodvojiv od književnog dela Borislava Pekića. Nastavljajući onu vertikalu koju oličavaju Ivo Andrić i Miloš Crnjanski, Borislav Pekić je, zajedno sa Danilom Kišom, pre svih drugih, uveo srpsku književnost u novi poetički krug i uticao na njen tematski interes. Od Vremena čuda preko romejskog prstena do gotskih hronika Novog Jerusalima i antropološkog trilera Besnilo, 1999 i Atlantida Pekićeva književnost je, menjajući žanrove i stvarajući nove, otvarala vidike u srpskoj prozi i postavljala drukčije mere velikog dela na srpskom jeziku.
Svojim raznovrsnim darom i sposobnošću da pokreće mnoštvo pitanja Pekićeva proza se nameće kao povlašćeni prostor u kome se odvijaju gotovo sve važne epohalne i poetičke dileme modernog pisanja i moderne osećajnosti. Zato čitanje onoga što je Borislav Pekić napisao u epskom zamahu koji je besprimeran i u epskim vremenima može da izgleda kao čitanje jedne posebne književnosti nastale iz razaranja mitova i istorije i iz neuporedive ironijske samosvesti, a nacrti njegovih nedovršenih i nenapisanih rukopisa, osim što pokazuju antropološki uslovljen tragički razmak izmedju stvaralačkih i fizičkih moći, ukazuju, koliko na verovatne pravce razvijanja romejskog i postromejskog ciklusa, toliko na moguće pravce proučavanja i na elemente i faze u nastajanju napisanog dela. Pekićeva književnost svojom vrednošću i poetičkim horizontom koji nam se obraća zahteva istrajno i pažljivo čitanje i tom zahtevu, u granicama naših moći, valja odgovoriti.
Govor o Pekiću uvek mora biti i govor o Pekićevoj ironiji. Usmerena na sve stvari ovog sveta, Pekićeva ironija predstavlja osećanje onoga koji razara sve mitove, koji ume da se osmehne i mitu književnosti, a ne teži da stvori svoj, sebi dovoljan mit. Sa takvom ironijom lakše je u istoriji.
Retki su pisci koji su, poput Borislava Pekića, toliko ličili na svoje delo. U Zlatnom runu ima ovakva rečenica: 'Zašto da svetu ružan kažem zbogom?' Dok čitam knjige Borislava Pekića i dok mislim o Pekićevom liku, imam utisak da je on, kao malo ko od naših jezičkih srodnika, stalno imao na umu ovu rečenicu".
Gojko Božović "Argonautičko klatno" (Reč na primanju književne stipendije "Borislav Pekić", 1997.)
=====================================================
"(...) Uvodeći problem neizvesnosti ljudske sudbine kao središnji motiv u 1999, Pekić ovaj roman i neposredno vezuje sa problematikom kojom se bavio u poslednjoj knjizi Zlatnog rune. Unutar posebnih projekata razradjenih u 1999 on će postaviti i problem predodredjenosti aktuelne ljudske situacije, i ponuditi jedan od mogućih odgovora na pitanje kojim je Zlatno runo okončano: kada krene sa istim premisama od kojih je svoj istorijski put započela naša civilizacija, robotska vrsta neizbežno doživljava istu sudbinu, neizbežno upisuje u svoje iskustvo još jednu 1999. godinu. Robotska vrsta predstavlja ovde tehnološku civilizaciju; ljudska vrsta traži i neki drugi smisao izvan uzročno-posledično uredjenog sveta i nikada se do kraja ne odriče svojih veza sa prirodom. U fantastičkom sukobu mitskih dimenzija, koji mitske priče o postanku sveta projektuje u budućnost, paradoksalnim obrtom (poslednji čovek umire da bi se, u liku preobraženog robota, obnovila ljudska vrsta) pobediće na kraju princip neizvesnosti. S obzirom na ovakvo razrešenje romana, ne znam može li se 1999 u celini tretirati kao negativna utopija. Ona nesumnjivo obuhvata nekoliko posebnih utopijskih projekata obeleženih negativnim predznakom, ali pitanje odrednice kojom bi valjalo obeležiti celinu mislim da ipak ostaje otvoreno.
Ostaje nam na kraju da zaključimo: utopijska problematika predstavlja onaj plan Pekićeve proze na kojem se potvrdjuje njena inherentna pripadnost jedinstvenom, celovito gradjenom autorskom projektu. Unutar tog projekta fantastički elementi dobijaju uvek jasno odredjenu funkciju. Svaki Pekićev prozni tekst ima u osnovi neku tezu koja teži da kritički osvetli i da pokaže njene različite aspekte i moguće implikacije; kao i sve ostalo u tekstu, i fantastična dimenzija podredjena je toj osnovnoj piščevoj intenciji. Pekić očigledno sumnja u validnost pogleda na svet koji nam je nametnula vladajuća civilizacija, pa fantastičke elemente unutar svoje proze koristi najpre sa željom da pomoću njih dovede u pitanje važeću iskustvenu paradigmu i da otvori prostor za alternativu".
Jasmina Lukić "Utopijski projekti u romanima Borislava Pekića" u Srpska fantastika, 1989.
